Strona główna » Kadry » Indywidualne prawo pracy » Odpowiedzialność, prawa i obowiązki » Jakich odszkodowań od pracodawcy może żądać pracownik

Jakich odszkodowań od pracodawcy może żądać pracownik

05 kwietnia 2019, 12:30

Dołącz do grona ekspertów

Mariusz Pigulski

ekspert ds. prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, autor licznych opracowań i publikacji z dziedziny kadrowo-płacowej

Jakich odszkodowań od pracodawcy może żądać pracownik/fot. Fotolia

fot. Shutterstock

Przepisy Kodeksu pracy przewidują kilka sytuacji, w których pracownikowi przysługuje od pracodawcy finansowa rekompensata w postaci odszkodowań. Odszkodowanie za nieuzasadnione lub niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony, odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia - to tylko niektóre z nich.

Są one należne m.in. w związku z nieprzestrzeganiem przez pracodawcę przepisów prawa lub niewywiązaniem się ze spoczywających na nim obowiązków. Trzeba je wypłacać także np. w razie skrócenia okresu wypowiedzenia bądź z tytułu zakazu konkurencji.

Odszkodowania przysługujące pracownikom zwykle są zwolnione z opodatkowania i oskładkowania. Przy ich wyliczaniu stosuje się zasady takie jak przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy.

Odszkodowania za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy

Jedną z najczęstszych przyczyn, z powodu których pracownicy są uprawnieni do uzyskania odszkodowania od zakładu pracy, jest fakt nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem zwolnienia z pracy.

Szczegóły dotyczące ww. świadczenia przedstawia poniższa tabela.

Tabela 1. Rodzaje odszkodowań

Odszkodowanie za nieuzasadnione lub niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony
Podstawa prawna		art. 45, art. 47¹ Kodeksu pracy
Okoliczności, w których przysługuje odszkodowanie		W przypadku dokonania przez pracodawcę nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, pracownik ma prawo odwołać się do sądu pracy, który orzeka: na żądanie pracownika o bezskuteczności wypowiedzenia, a jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu - o przywróceniu pracownika do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowaniu bądź wyłącznie o odszkodowaniu, jeśli uwzględnienie przywrócenia do pracy żądania jest niemożliwe lub niecelowe.
Wysokość odszkodowania		Odszkodowanie z tytułu "wadliwego" wypowiedzenia umowy o pracę podpisanej na czas nieokreślony przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres od 2 tygodni do 3 miesięcy, nie niższej jednak od płacy należnej za okres wypowiedzenia. W orzecznictwie sądowym mamy rozbieżne opinie, co do wysokości ww. odszkodowania w przypadku wydłużenia okresu wypowiedzenia. Sąd Najwyższy: w wyroku z 10 listopada 1999 r. (I PKN 347/99, OSNP 2001/6/197) orzekł, że: Odszkodowanie z art. 45 K.p. w związku z art. 47¹ K.p. przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia ustanowiony układem zbiorowym pracy, jeżeli wprowadza on dłuższe okresy wypowiedzenia niż przewidziane w art. 36 K.p., w wyroku z 22 kwietnia 2015 r. (II PK 176/14) zajął odmienne stanowisko, uznając, że samo umowne wydłużenie okresu wypowiedzenia nie wpływa na wysokość odszkodowania, jakiego może domagać się pracownik, któremu tę umowę wypowiedziano z naruszeniem przepisów lub bezzasadnie. Aby uzyskać wyższe odszkodowanie, niezbędna jest bowiem wyraźna klauzula umowna o wysokości świadczenia na wypadek wadliwego wypowiedzenia stosunku pracy. Kwotę ww. odszkodowania ustala się przy wykorzystaniu zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy.
Odszkodowanie za wypowiedzenie terminowej umowy o pracę z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu
Podstawa prawna	art. 50 Kodeksu pracy
Okoliczności, w których przysługuje odszkodowanie	Odszkodowanie należne w razie niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na okres próbny lub na czas określony, czyli np. w przypadku zastosowania zbyt krótkiego okresu wypowiedzenia.
Wysokość odszkodowania	Odszkodowanie należne jest: w odniesieniu do umowy na okres próbny - w wysokości wynagrodzenia za czas, do upływu którego umowa miała trwać (art. 50 § 1 Kodeksu pracy), w przypadku umowy na czas określony - w wysokości wynagrodzenia za czas, do upływu którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za 3 miesiące (art. 50 § 3 Kodeksu pracy). Kwotę odszkodowania ustala się według reguł wyliczania ekwiwalentu urlopowego.
Odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie przez pracodawcę stosunku pracy bez wypowiedzenia
Podstawa prawna	art. 56, art. 58-60 Kodeksu pracy
Okoliczności, w których przysługuje odszkodowanie	Pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o zwalnianiu w tym trybie, przysługuje roszczenie: o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie - art. 56 Kodeksu pracy. O przywróceniu do pracy lub odszkodowaniu orzeka sąd pracy. Odszkodowanie należne jest także wtedy, gdy podmiot zatrudniający rozwiąże umowę o pracę w okresie wypowiedzenia z naruszeniem przepisów traktujących o kończeniu współpracy z pracownikiem w trybie natychmiastowym (art. 60 Kodeksu pracy).
Wysokość odszkodowania	Odszkodowanie, o którym mowa w art. 56 Kodeksu pracy, przysługuje w równowartości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. W przypadku natychmiastowego rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony odszkodowanie należne jest w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za okres wypowiedzenia. Z kolei odszkodowanie należne na podstawie art. 60 Kodeksu pracy, przyznaje się w wysokości wynagrodzenia za czas do upływu okresu wypowiedzenia. Ww. odszkodowania oblicza się tak jak ekwiwalent za urlop.

Odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia

Pracodawca ma prawo skrócić 3-miesięczny okres wypowiedzenia, najwyżej jednak do 1 miesiąca, gdy z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji zakładu pracy albo z innych przyczyn niedotyczących pracowników (np. z przyczyn ekonomicznych, obejmujących działania restrukturyzacyjne i likwidację miejsc pracy), wypowiada umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony lub czas określony (art. 36¹ Kodeksu pracy). Skorzystanie przez zakład pracy z ww. uprawnienia sprawia, że:

rozwiązanie umowy następuje z upływem nowego, skróconego okresu wypowiedzenia,
pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za pozostałą część okresu wypowiedzenia (kalkulowane na zasadach obliczania ekwiwalentu urlopowego).

Polecamy: Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń

Odszkodowanie za niewydanie świadectwa pracy

W przypadku zaistnienia szkody wyrządzonej przez pracodawcę wskutek niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy, pracownik ma roszczenie o odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy z tego powodu, nie dłuższy jednak niż 6 tygodni (art. 99 Kodeksu pracy).

Świadczenie to należy wyliczać podobnie jak pieniężny ekwiwalent za niewykorzystane w naturze dni urlopu wypoczynkowego.

Odszkodowanie za ciężkie naruszenie obowiązków wobec pracownika

Pracownik może żądać odszkodowania z powodu rozwiązania przez siebie umowy o pracę w trybie natychmiastowym w sytuacji, gdy:

zostanie mu wydane orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie, a pracodawca nie przeniesie go w terminie wskazanym w orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiedniej ze względu na stan jego zdrowia i kwalifikacje zawodowe;
pracodawca dopuścił się wobec niego ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków, np. wielokrotnie zaniżając wysokość pensji za wykonaną pracę. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 10 listopada 2010 r. (I PK 83/10): Określenie "ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków" w art. 55 § 1¹ K.p. oznacza naruszenie przez pracodawcę (osobę, za którą pracodawca ponosi odpowiedzialność) z winy umyślnej lub wskutek rażącego niedbalstwa obowiązków wobec pracownika, stwarzające realne zagrożenie istotnych interesów pracownika lub powodujące uszczerbek w tej sferze

- art. 55 Kodeksu pracy.

Powyższe odszkodowanie:

przysługuje z mocy prawa, które powstaje w momencie rozwiązania umowy o pracę, po skutecznym dokonaniu na piśmie oświadczenia woli pracownika w tej sprawie,
jest należne w kwocie wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, a w przypadku rozwiązania umowy o pracę zawartej na czas określony - w wysokości wynagrodzenia za czas, do którego umowa miała trwać, nie więcej jednak niż za okres wypowiedzenia,
ustalane powinno być według reguł obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu urlopowego.

Odszkodowanie za nierówne traktowanie

Zdarza się, że pracodawca dopuszcza się względem pracownika naruszenia zasady równego traktowania (np. poprzez bezpodstawne pomijanie zatrudnionego przy awansowaniu lub przyznawaniu świadczeń związanych z pracą). W takiej sytuacji ma on prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę (art. 18^3d Kodeksu pracy). To samo uprawnienie przewidziane jest dla pracownika, w przypadku którego mobbing był przyczyną rozwiązania przez niego umowy o pracę (art. 94³ § 4 Kodeksu pracy).

Jeśli natomiast mobbing wywołał u pracownika rozstrój zdrowia, może on dochodzić od zakładu pracy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Zarówno w przypadku nierównego traktowania, jak i mobbingu odszkodowanie nie jest limitowane, a przepisy kodeksowe wskazują jedynie najniższy jego pułap, czyli płacę minimalną.

Odszkodowanie za zakaz konkurencji

Pracodawca, chcąc zabezpieczyć swoje interesy, może zawrzeć z pracownikiem mającym dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić zakład pracy na szkodę, umowę o zakazie konkurencji obejmującym okres po ustaniu stosunku pracy.

Powstrzymywanie się przez pracownika od działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy po zakończeniu zatrudnienia uprawnia go do odszkodowania, które:

nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji;
może być wypłacane w miesięcznych ratach,
jest świadczeniem, o którym w razie sporu orzeka sąd pracy.

Uznaje się, że do podstawy wymiaru przedmiotowego odszkodowania:

należy przyjmować wszystkie składniki o charakterze wynagrodzenia za pracę wypłaconego pracownikowi w okresie, w związku z którym został objęty klauzulą konkurencyjną (np. jeżeli klauzula konkurencyjna trwa 8 miesięcy, wówczas 25% wynagrodzenie wylicza się z sumy ostatnich 8 miesięcy zatrudnienia - art. 101² § 3 Kodeksu pracy),
nie wlicza się świadczeń nieposiadających charakteru wynagrodzenia za pracę, czyli m.in. diet za podróże służbowe, należności finansowanych ze środków zfśs czy jednorazowych zasiłków na zagospodarowanie.

Niekiedy stosunek pracy trwa krócej niż miał trwać zakaz konkurencji po ustaniu zatrudnienia. W takiej sytuacji wysokość odszkodowania należy ustalać na bazie wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika przeliczonego do czasu trwania klauzuli konkurencyjnej. W wyroku z 8 stycznia 2008 r. (I PK 161/07), Sąd Najwyższy wskazał, że: Wysokość odszkodowania należnego pracownikowi za powstrzymanie się od prowadzenia działalności konkurencyjnej w stosunku do byłego pracodawcy (…), jeżeli stosunek pracy trwał krócej niż umowny okres zakazu konkurencji po ustaniu zatrudnienia, powinna być odniesiona do okresu, przez jaki byłego pracownika ma obowiązywać zakaz konkurencji, a nie do okresu jego faktycznego zatrudnienia (…).

Sposób ustalania odszkodowań wyliczanych jak ekwiwalent za urlop

Gdy odszkodowanie jest równowartością wynagrodzenia za miesiąc lub jego wielokrotnością, wówczas przy wyznaczaniu jego wysokości:

nie ma potrzeby stosowania współczynnika ekwiwalentowego,
wystarczy poprzestać na skalkulowaniu przeciętnej płacy za miesiąc (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 9 maja 2000, III ZP 12/00).

Powyższe odnosi się także do należności w wysokości wynagrodzenia 2-tygodniowego, które stanowią połowę miesięcznego wynagrodzenia.

Ustalanie wysokości odszkodowania wygląda następująco:

Krok 1. Wyznaczenie podstawy wyliczeń z uwzględnieniem:

składników wynagrodzenia określonych w stałej stawce miesięcznej - w wysokości należnej w miesiącu nabycia prawa do odszkodowania,
składników zmiennych za okresy nie dłuższe niż 1 miesiąc - w przeciętnej wysokości wypłaconej pracownikowi w okresie 3 miesięcy poprzedzających miesiąc nabycia prawa do odszkodowania,
składników zmiennych za okresy dłuższe niż 1 miesiąc - w średniej wysokości wypłaconej w okresie 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających miesiąc nabycia prawa do odprawy/odszkodowania.

Krok 2. Pomnożenie ustalonej podstawy przez liczbę miesięcy, za które należne jest odszkodowanie, bądź wyliczenie połowy ww. podstawy w przypadku, gdy odszkodowanie przysługuje w wysokości wynagrodzenia za okres od 2 tygodni.

Gdy zachodzi konieczność ustalenia odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za 1 dzień lub wielokrotności wynagrodzenia jednodniowego, wówczas pracodawca powinien:

wyznaczoną w przedstawiony powyżej sposób podstawę wyliczeń podzielić przez współczynnik ekwiwalentowy (wynoszący w 2019 r. dla pracownika pełnoetatowego 20,92), a następnie przez liczbę godzin odpowiadającą dobowej normie czasu pracy obowiązującej danego pracownika;
wynik powyższego działania pomnożyć przez liczbę godzin pracy, za które dane świadczenie przysługuje.

Co ważne, zakłady pracy mogą kalkulować odszkodowania należne pracownikom w wyższej kwocie niż nakazują to powszechnie obowiązujące przepisy prawa pracy.

Składki ZUS i podatek

Podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne nie stanowią odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom z tytułu:

wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, w tym z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy,
nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia,
skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę,
niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy

- § 2 ust. 3 rozporządzenia składkowego.

Wolne od składek ZUS są także odszkodowania wypłacone byłym pracownikom po rozwiązaniu stosunku pracy, na podstawie umowy o zakazie konkurencji (§ 2 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia składkowego).

Opodatkowaniu podlegają odszkodowania:

za skrócenie okresu wypowiedzenia,
za zakaz konkurencji.

Zaliczek podatkowych nie trzeba natomiast odprowadzać od pozostałych opisanych odszkodowań (art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).

Przykład

Zatrudniająca 10 pracowników spółka z o.o. w likwidacji, wypowiedziała w lutym 2019 r. umowę o pracę pełnoetatowemu pracownikowi zatrudnionemu w podstawowym systemie czasu pracy. Decyzją zarządu obowiązujący go 3-miesięczny okres wypowiedzenia został skrócony do 1 miesiąca, w związku z czym stosunek pracy zamiast z końcem maja ustanie z końcem marca 2019 r.

Zatrudniony otrzymuje co miesiąc stałą pensję zasadniczą na poziomie 3000 zł brutto oraz zmienne premie regulaminowe, które w okresie 3 miesięcy poprzedzających urlop wychowawczy (czyli w grudniu 2018 r. oraz styczniu i lutym 2019 r.) wyniosły łącznie 2850 zł brutto. We wspomnianych miesiącach pracował on w sumie przez 50 dni na 61 dni nominalnie do przepracowania (11 dni przebywał na urlopie wypoczynkowym).

W rozstrzyganym przypadku skalkulowanie odszkodowania za skrócenie okresu wypowiedzenia powinno wyglądać jak niżej:

Krok 1. Uzupełnienie zmiennych premii:

2850 zł : 50 dni pracy = 57 zł,

57 zł × 61 dni nominalnego czasu pracy = 3477 zł.

Krok 2. Ustalenie kwoty należnej za 2 miesiące skróconego okresu wypowiedzenia:

3000 zł + (3477 zł : 3) = 4159 zł,

4159 zł × 2 = 8318 zł.

Podstawa prawna:

art. 18^3a, art. 18^3d, art. 36¹, art. 45, art. 47¹, art. 50, art. 55-60, art. 94³ § 3 i 4, art. 99 § 2, art. 101² ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (j.t. Dz.U. z 2018 r. poz. 917; ost. zm. Dz.U. z 2018 r. poz. 2432),
art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (j.t. Dz.U. z 2018 r. poz. 1509; ost. zm. Dz.U. z 2019 r. poz. 29),
§ 6, § 14-19 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14; ost. zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 174, poz. 1353),
§ 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (j.t. Dz.U. z 2017 r. poz. 927),
§ 2 ust. 1 pkt 3 i pkt 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (j.t. Dz.U. z 2017 r. poz. 1949).