Zatrudnianie członków zarządu spółek kapitałowych - umowa o pracę na czas nieokreślony

Zatrudnianie członków zarządu spółek kapitałowych - umowa o pracę

Analiza przepisów Kodeksu spółek handlowych (ustawa z dnia 15 września 2000 r. – tj. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030) jednoznacznie wskazuje, iż na gruncie obowiązującego prawa nie budzi wątpliwości możliwość wykorzystania wobec członków zarządu spółek kapitałowych pracowniczych form zatrudnienia. Ogólne sformułowania tego aktu nie rozstrzygają jednak ostatecznie, które z wymienionych przez ustawodawcę w art. 2 Kodeksu pracy (ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., tj. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późń. zm.) podstaw nawiązania stosunku pracy można zastosować do członków zarządu spółek kapitałowych. Analiza przepisów Kodeksu spółek handlowych wskazuje, iż jedynymi formami pracowniczego zatrudnienia, jakie mogą być wykorzystywane do angażowania omawianej kategorii osób zarządzających są: umowa o pracę oraz stosunek pracy oparty na akcie wyboru.

Polecamy Komplet: INFORLEX.PL Księgowość i Kadry + Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń + INFORorganizer - abonament 12 miesięcy

Umowa o pracę na czas nieokreślony

Praktyka życia gospodarczego pokazuje, że dosyć często wobec członków zarządu spółek kapitałowych stosuje się umowę o pracę na czas nieokreślony. Nie ma żadnych przeszkód prawnych, aby pomimo powołania członka zarządu na okres z góry oznaczonej kadencji (np. trzyletniej) wykorzystać wobec niego ten rodzaj umowy o pracę. Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 10 sierpnia 2000 r. (I PKN 758/99, OSNAPiUS 2002, nr 5, poz. 107), kadencyjność organów spółki prawa handlowego nie oznacza powinności zawierania przez spółkę z osobami pełniącymi funkcję jej organów umów o pracę na czas określony równy okresowi kadencji. Przypomnieć należy w tym miejscu, iż w spółce z o.o. członkowie zarządu mogą być powołani na rok, na okres dłuższy niż rok z określonymi zamkniętymi ramami czasowymi oraz na czas nieograniczony (art. 202 § 1 i 2 ksh). Z kolei zgodnie z art. 369 § 1 ksh, okres sprawowania funkcji przez członka zarządu spółki akcyjnej nie może być dłuższy niż pięć lat (kadencja). Po zakończeniu kadencji były członek zarządu może z powodzeniem nadal wykonywać pracę dla tej samej spółki na innym stanowisku (np. jako jej prokurent) w ramach dotychczasowej umowy przy zastosowaniu konstrukcji wypowiedzenia zmieniającego (art. 42 kp) lub za porozumieniem stron. Zmiana charakteru pracy świadczonej na rzecz spółki nie musi się bowiem wiązać z ustaniem dotychczasowego stosunku pracy i nawiązaniem kolejnego.

Porozmawiaj o tym na FORUM

Ponadto, zawarcie umowy na czas nieokreślony, pomimo kadencyjności zarządu, zapewnia ciągłość zatrudnienia w przypadku powołania tej samej osoby na kolejną kadencję. Kodeks spółek handlowych nie wyklucza takiej możliwości. W przypadku spółki akcyjnej art. 369 § 1 ksh wyraźnie wskazuje, iż ponowne powołania tej samej osoby na członka zarządu są dopuszczalne na kadencje nie dłuższe niż pięć lat każda. Powołanie może nastąpić nie wcześniej niż na rok przed upływem bieżącej kadencji członka zarządu. Powstają jednak uzasadnione pytania, czy rzeczywiście wykorzystanie umowy o pracę na czas nieokreślony jest korzystne dla spółki kapitałowej oraz czy ten rodzaj umowy uwzględnia w wystarczający sposób specyfikę funkcji pełnionej przez członków zarządu? Wydaje się, iż na tak postawione pytania należy udzielić negatywnej odpowiedzi.

Wady - ochrona w zakresie rozwiązania stosunku pracy

Wykorzystanie wobec członków zarządu spółek kapitałowych umowy o pracę na czas nieokreślony skutkuje zastosowaniem wobec nich ochronnego ustawodawstwa pracy w zakresie rozwiązania stosunku pracy (w szczególności przepisów o powszechnej i szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy), które nie jest adekwatne do swoistości funkcji pełnionej przez członków zarządu. Prowadzi to do nadmiernej stabilizacji ich zatrudnienia, która z kolei jest trudna do pogodzenia z unormowaniami Kodeksu spółek handlowych gwarantującymi spółce kapitałowej możliwość - co do zasady - swobodnego odwołania członka zarządu. Zgodnie z przepisami tego aktu, członek zarządu spółki z o.o. (art. 203 § 1), jak również spółki akcyjnej (art. 370 § 1) może być w każdej chwili odwołany, a więc także przed upływem kadencji.

Odwołanie prowadzi jedynie do rozwiązania stosunku organizacyjnego, jaki łączył członka zarządu ze spółką, co najczęściej następuje w sposób natychmiastowy. Nie wywołuje ono natomiast bezpośrednich skutków w sferze umownego stosunku pracy. Rozwiązanie umowy o pracę na czas nieokreślony wymaga zatem podjęcia odrębnej czynności prawnej, na zasadach i w trybie określonym przepisami Kodeksu pracy. Zgodnie z art. 30 § 1 kp., umowa o pracę może być rozwiązana na mocy dwustronnej czynności prawnej (porozumienie stron), bądź też jednostronnej czynności prawnej (rozwiązanie za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia).

Zatrudnianie członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie umowy o pracę na czas określony - zalety i wady

Niedostosowanie umowy o pracę na czas nieokreślony do specyfiki funkcji pełnionej przez członków zarządu widać najlepiej na przykładzie uregulowań prawa pracy dotyczących jej wypowiedzenia (powszechna ochrona trwałości stosunku pracy). Na gruncie obowiązującego prawa nie ma żadnych przepisów ustawowych, które wyłączałyby stosowanie wobec wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony zawartej z członkami zarządu rygorów i ograniczeń wynikających z powszechnego prawa pracy. Oznacza to, iż z formalnego punktu widzenia osoby te będą objęte zarówno przepisami dotyczącymi wymogu zasadności wypowiedzenia i konsultacji związkowej zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony, jak również regulacją odnoszącą się do sądowej kontroli sprawowanej w ramach tego trybu rozwiązania stosunku pracy.

Ponadto, wobec członków zarządu zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony będzie miał zastosowanie art. 36 kp., gdzie ustawodawca określił minimalne standardy w zakresie długości trwania okresu wypowiedzenia (najczęściej w praktyce długość okresu wypowiedzenia wobec członków zarządu spółki kapitałowej wynosi jeden lub trzy miesiące), które nie mogą ulec jednostronnemu skróceniu z uwagi na natychmiastowe odwołanie członka zarządu. Wynika to z art. 49 kp., który stwierdza, iż w razie zastosowania okresu wypowiedzenia krótszego niż wymagany, umowa o pracę rozwiązuje się z upływem okresu wymaganego, a pracownikowi przysługuje wynagrodzenie do czasu rozwiązania umowy. To z kolei powoduje dysharmonię pomiędzy czasem pełnienia funkcji piastuna organu osoby prawnej, a czasem trwania umowy o pracę. Ma ona negatywne konsekwencje dla spółki kapitałowej, która w okresie wypowiedzenia zobowiązana jest do wypłacania odwołanemu członkowi zarządu wynagrodzenia oraz innych przysługujących mu świadczeń z tytułu funkcji, której już nie pełni. W piśmiennictwie prawniczym jednoznacznie przyjmuje się, pomimo braku wyraźnej podstawy prawnej, iż odwołany członek zarządu nie ma obowiązku świadczenia innej pracy na rzecz spółki w okresie wypowiedzenia.

BEZPŁATNY WZÓR: Wzór umowy o pracę z członkiem zarządu spółki kapitałowej

Wskazanie przyczyny wypowiedzenia

Według mnie, nie ma wystarczających podstaw prawnych, aby wyłączyć spółkę, która członkowi zarządu wypowiada umowę o pracę na czas nieokreślony, z obowiązku wskazania przyczyny uzasadniającej to wypowiedzenie (art. 30 § 4 w zw. z art. 45 kp). Niektórzy przedstawiciele doktryny próbują z góry dokonać takiego wyłączenia, odwołując się do regulacji prawa handlowego, która – co do zasady – przewiduje pełną swobodę odwołania członka zarządu spółki kapitałowej „w każdym czasie” oraz nie wymaga wskazywania przyczyny tego odwołania. Należy zgodzić się z faktem, iż odwołanie członka zarządu, powodując niemożność dalszego świadczenia pracy na rzecz spółki w zakresie objętym umową o pracę, jest wystarczającym powodem jej wypowiedzenia. Nie przesądza to jednak - moim zdaniem - o wyłączeniu spółki z obowiązku podawania w treści oświadczenia woli o wypowiedzeniu przyczyny uzasadniającej. Co najwyżej można stwierdzić, iż unormowania Kodeksu spółek handlowych w zakresie odwołania członków zarządu świadczą o niedostosowaniu umowy na czas nieokreślony do potrzeb zatrudnienia tej kategorii osób zarządzających.

Według mnie, spółka kapitałowa wypowiadając członkowi zarządu umowę o pracę w każdym przypadku musi wskazać przyczynę wypowiedzenia. W sytuacji zaś, gdy jest ono następstwem odwołania członka zarządu (nie można bowiem wykluczyć innych niż odwołanie okoliczności uzasadniających wypowiedzenie mu umowy o pracę), powyższy wymóg będzie miał znaczenie czysto formalne, gdyż sam fakt tego odwołania stanowi wystarczającą przesłankę wypowiedzenia umowy o pracę, pod warunkiem jednak, że zawarcie tej umowy wiązało się bezpośrednio z powołaniem go na to stanowisko. Tak właśnie orzekł SN w wyroku z dnia 25.11.1997 r. (I PKN 388/97, OSNAPiUS 1998, nr 18, poz. 540). Przeciwko formułowaniu kategorycznego poglądu, iż do członków zarządu spółek kapitałowych, w razie wypowiedzenia im umowy o pracę, nie stosuje się art. 45 kp opowiedział się także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 stycznia 2001 r. (I PKN 479/99, OSNAPiUS 2001, nr 11, poz. 377). Według niego „pracownik zatrudniony w charakterze członka zarządu spółki, z chwilą jego odwołania z tego zarządu, traci możliwość wykonywania swojej podstawowej powinności pracowniczej (świadczenia pracy)”. Prowadzi to – zdaniem Sądu Najwyższego – do wniosku, że „odwołanie ze stanowiska członka zarządu spółki, które nie zostało skutecznie podważone w trybie przepisów prawa handlowego, z reguły stanowi przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie umowy o pracę (art. 45 § 1 kp.) pracownikowi zatrudnionemu w charakterze członka tego zarządu”.

Zatrudnienie członków zarządu spółki kapitałowej na podstawie aktu wyboru

Wymóg konsultacji związkowej

Konsekwentnie należy także przyjąć, iż w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony z członkiem zarządu spółki kapitałowej będzie aktualny wymóg konsultacji związkowej wynikający z art. 38 kp, o ile oczywiście zostaną spełnione przesłanki niezbędne do jej przeprowadzenia. Możliwości praktycznej realizacji tego wymogu wobec wypowiedzenia umów o pracę omawianej kategorii osób zarządzających wydają być się jednak raczej iluzoryczne. Po pierwsze, wynika to ze specyfiki funkcjonowania spółek kapitałowych w polskim obrocie prawnym, którą cechuje brak struktur związkowych w większości tych organizacji gospodarczych. Po drugie zaś, trudno przypuszczać - choć nie można tego całkowicie wykluczyć - aby członkowie zarządu, jako osoby na co dzień reprezentujące interesy spółki (pracodawcy), korzystali z ochrony związkowej ich indywidualnych interesów pracowniczych. Ponadto, nawet gdyby doszło do zastosowania wobec członków zarządu spółek kapitałowych procedury konsultacyjnej uregulowanej w art. 38 kp, to miałaby ona najczęściej charakter czysto formalny, biorąc pod uwagę wcześniejsze rozważania wskazujące na fakt, iż odwołanie z zarządu stanowi z reguły dostateczne uzasadnienie dla wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony.

Roszczenia do sądu pracy - przywrócenie do pracy i odszkodowanie

Istotny problem ma również miejsce w przypadku zakresu roszczeń do sądu pracy, jakie przysługują odwołanemu członkowi zarządu w razie ustalenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest nieuzasadnione lub narusza przepisy prawa pracy. Według art. 203 § 1 (370 § 1) ksh, odwołanie członka zarządu nie pozbawia go roszczeń wynikających ze stosunku pracy, co oznacza, że z formalnego punktu widzenia może on – jak każdy inny pracownik – domagać się bądź to uznania wypowiedzenia za bezskuteczne, czy przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach, bądź też odszkodowania (art. 45 § 1 kp). Dwa pierwsze ze wskazanych powyżej roszczeń wydają się być jednak całkowicie niedostosowane do specyfiki funkcji pełnionej przez członka zarządu spółki kapitałowej.

Na gruncie przepisów Kodeksu pracy istotą roszczenia o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne jest utrzymanie dotychczasowych warunków zatrudnienia, zaś roszczenie o przywrócenie do pracy zmierza do restytucji stosunku pracy na poprzednich warunkach. Oba wskazane tu cele są niewykonalne z uwagi na definitywną utratę stanowiska w zarządzie, skutkującą niemożnością dalszego świadczenia pracy na rzecz spółki kapitałowej w zakresie objętym dotychczasową umową o pracę.

Zatrudnienie członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie cywilnoprawnej umowy o zarządzanie

Ponadto, możliwość realizacji roszczenia o przywrócenie do pracy na stanowisko członka zarządu wydaje być się trudne do zaakceptowania ze względu na fakt, iż stanowisko to zostało obsadzone na podstawie aktu powołania a nie umowy o pracę, której nawiązanie było jedynie konsekwencją powstałego wcześniej stosunku członkostwa w zarządzie. Nie można więc z umowy o pracę wyprowadzać roszczenia o utrzymanie stanowiska w zarządzie, którego utrata nastąpiła w wyniku definitywnego zakończenia stosunku organizacyjnego, jaki łączył członka zarządu ze spółką kapitałową. Powyższe względy jednoznacznie wskazują na to, iż w przypadku wystąpienia odwołanego członka zarządu z roszczeniem o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenie do pracy, sąd będzie zmuszony nie uwzględnić wskazanych tu żądań jako niemożliwych do realizacji, orzekając jedynie o odszkodowaniu (art. 45 § 2 kp). Wydaje się, iż jedynie odszkodowanie wchodzi w grę w przypadku wadliwości wypowiedzenia odwołanemu członkowi zarządu umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony. Tylko bowiem odszkodowanie nie pozostaje w kolizji z istotą wykonywania pracy w ramach stosunku członkostwa w zarządzie.

Niezwłoczny tryb rozwiązania stosunku pracy

Ponadto spółka kapitałowa zawierając z członkiem zarządu umowę o pracę na czas nieokreślony (dotyczy to zresztą również umowy na czas określony), musi liczyć się także z ograniczeniami, jakie ustawodawstwo pracy wprowadza w zakresie dopuszczalności rozwiązania stosunku pracy w trybie niezwłocznym. Oznacza to, iż możliwość rozwiązania umowy o pracę na czas nieokreślony bez wypowiedzenia z tą kategorią osób zarządzających uzależniona została od zaistnienia jednej z przyczyn określonych w art. 52 lub 53 Kodeksu pracy. Ponieważ katalog okoliczności uzasadniających zastosowanie tego trybu rozwiązania umownego stosunku pracy ma charakter wyczerpujący należy przyjąć, iż spółka nie będzie mogła z niego skorzystać w przypadku odwołania członka zarządu z pełnionej funkcji, jeżeli jego powodem są przyczyny niewymienione we wskazanych powyżej przepisach Kodeksu pracy. Odwołanemu członkowi zarządu, z którym bez wypowiedzenia rozwiązano umowę o pracę na czas nieokreślony z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie, ustawodawca w art. 56 § 1 i 59 kp gwarantuje prawo do roszczenia o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie. Z uwagi jednak na niewykonalność pierwszego z wymienionych tu roszczeń spowodowaną faktem, iż odwołany członek zarządu utracił możliwość dalszego świadczenia pracy w zakresie objętym dotychczasową umową o pracę, osobiście uważam, że jedynym stosownym żądaniem w powyższej sytuacji jest odszkodowanie.

BEZPŁATNY WZÓR: Wzór umowy o zarządzanie z członkiem zarządu spółki kapitałowej

Szczególna ochrona przed rozwiązaniem stosunku pracy

Dodatkowe problemy dla spółki mogą pojawić się także w przypadku objęcia członków zarządu posiadających status pracowniczy szczególną ochroną przed rozwiązaniem umowy o pracę na czas nieokreślony w związku z zaistnieniem okoliczności wynikających z przepisów prawa pracy. Ponieważ żaden przepis prawa pracy nie wyłącza zasad szczególnej ochrony trwałości umownego stosunku pracy wobec członków zarządu zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, należy przyjąć, iż osoby te będą z niej mogły korzystać m. in. w związku z okresem urlopu lub innej usprawiedliwionej nieobecności (art. 41 kp), okresem przedemerytalnym (art. 39 kp), okresem ciąży i urlopu macierzyńskiego (art. 177 kp), czy też z uwagi na pełnienie określonych funkcji społecznych (np. w związkach zawodowych, w sejmie, senacie czy w organach samorządu terytorialnego).

Ochrona ta w wielu przypadkach będzie uniemożliwiała na długi czas rozwiązanie umownego stosunku pracy, jaki łączy spółkę z tą kategorią osób zarządzających, nawet w sytuacji wcześniejszego ustania stosunku członkostwa w zarządzie. Może to niekiedy istotnie utrudnić proces zarządzania spółką kapitałową, zwłaszcza w przypadku mniejszych organizacji gospodarczych. W praktyce wskazuje się na częste przypadki nadużywania przez odwoływanych członków zarządu przywilejów wynikających ze szczególnej ochrony trwałości ich umownego stosunku pracy. Przykładowo, zdarza się, iż członkowie zarządu, w stosunku do których podjęto decyzję o ich odwołaniu, aby uchronić się przed rozwiązaniem umownego stosunku pracy idą na tzw. zwolnienie lekarskie, co powoduje zakaz wypowiedzenia im umowy o pracę, zgodnie z art. 41 Kodeksu pracy. W ten sposób, wykorzystując powyższą regulację, członkowie zarządu zatrudnieni w ramach umownego stosunku pracy mogą skutecznie przez długi czas odwlekać moment wręczenia im wypowiedzenia, co może mieć negatywne skutki dla funkcjonowania spółki w obrocie gospodarczym.

Wady zatrudnienia członków zarządu spółki kapitałowej w ramach umowy bezterminowej

Powyższe uwagi wskazują, iż w pewnych przypadkach uregulowana w prawie pracy szczególna ochrona trwałości stosunku pracy jest niedostosowana do specyfiki funkcji pełnionej przez członków zarządu w spółkach kapitałowych. Można nawet zaobserwować, iż niekiedy orzecznictwo Sądu Najwyższego dąży do ograniczenia szczególnej ochrony stosunku pracy członków zarządu spółek kapitałowych poprzez odwołanie się do konstrukcji nadużycia prawa uregulowanej w art. 8 kp (np. wyrok SN z dnia 12.03.1996r., I PRN 5/96, OSNAPiUS 1996, nr 19, poz. 288).

Podsumowując należy zauważyć, iż zastosowanie wobec członków zarządu spółek kapitałowych konstrukcji umowy o pracę na czas nieokreślony prowadzi do poprawy stabilności stosunku zatrudnienia, jaki łączy członków zarządu ze spółką kapitałową. Stabilizacja ta jest tutaj niewątpliwie większa niż w sytuacji wykorzystania umowy o pracę na czas określony. Spółka kapitałowa decydując się jednak na zatrudnianie członków zarządu na podstawie umowy na czas nieokreślony, musi pamiętać o tym, że będą miały do nich zastosowanie przepisy prawa pracy regulujące zarówno powszechną, jak i szczególną ochronę trwałości zatrudnienia. Przepisy te, zwłaszcza wymóg konsultacji związkowej oraz zasadności wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony, są sztuczne i nieadekwatne wobec swoistości funkcji członka zarządu spółki kapitałowej. Ich stosowanie w praktyce może zatem prowadzić do istotnych komplikacji i niedogodności po stronie spółki, które będą pojawiać się w momencie ustania stosunku członkostwa w zarządzie spółki. Dlatego też dla złagodzenia mogących wystąpić zagrożeń bardziej właściwe wydaje się być wykorzystanie do zatrudniania członków zarządu spółek kapitałowych umów o pracę na czas określony, które w większym stopniu niż umowy na czas nieokreślony uwzględniają specyfikę tej kategorii osób zarządzających.

Przywrócenie do pracy członka zarządu