Zatrudnianie członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie umowy o pracę na czas określony - zalety i wady

Zatrudnienie członków zarządu spółki kapitałowej

Problematyka dotycząca statusu zatrudnieniowego członków zarządu spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółek akcyjnych od początku lat 90. wywołuje istotne kontrowersje w nauce prawa, orzecznictwie sądowym i w praktyce. Analiza przepisów Kodeksu spółek handlowych (ustawa z dnia 15 września 2000 r. – tj. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030) jednoznacznie wskazuje, iż na gruncie obowiązującego prawa nie budzi wątpliwości możliwość wykorzystania wobec członków zarządu spółek kapitałowych pracowniczych form zatrudnienia, choć osobiście jestem przeciwny takim praktykom. Wniosek ten można wyprowadzić z art. 203 § 1 (370 § 1) ksh, zgodnie z którym odwołanie członka zarządu nie pozbawia go roszczeń ze stosunku pracy lub innego stosunku prawnego dotyczącego pełnienia funkcji członka zarządu. Na dopuszczalność wykorzystywania wobec tej grupy osób pracowniczych podstaw zatrudnienia ustawodawca wskazuje także w art. 378 § 1 ksh, w którym przyjmuje się, iż rada nadzorcza ustala wynagrodzenie członków zarządu spółki akcyjnej zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub innej umowy.

Oskładkowanie wspólnika spółki z o.o. zgodne z konstytucją

Umowa o pracę i wybór

Ogólne sformułowania Kodeksu spółek handlowych nie rozstrzygają jednak ostatecznie, które z wymienionych przez ustawodawcę w Kodeksie pracy podstaw nawiązania stosunku pracy można zastosować do członków zarządu spółek kapitałowych. Analiza przepisów obowiązującego prawa wskazuje, iż jedynymi formami pracowniczego zatrudnienia, jakie mogą być wykorzystywane do angażowania omawianej kategorii osób zarządzających są umowa o pracę oraz stosunek pracy oparty na akcie wyboru.

Umowa o pracę na czas określony

Gdy chodzi o umowny stosunek pracy, najbardziej optymalną formą zatrudnienia członków zarządu spółek kapitałowych, uwzględniającą specyfikę funkcjonowania tej kategorii zarządców, jest umowa o pracę na czas określony. Decyduje o tym funkcjonalny charakter stosunku pracy członków zarządu. Należy bowiem pamiętać, iż osoby te najczęściej są powiązane ze spółką dwoma niezależnymi od siebie stosunkami prawnymi. Pierwotnym stosunkiem organizacyjnym, który powstaje z chwilą powołania w skład zarządu oraz wtórnym stosunkiem zatrudnienia, który jedynie uzupełnia i konkretyzuje uprawnienia, obowiązki i odpowiedzialność członka zarządu wobec spółki. Potrzeba dostosowania stosunku zatrudnienia do stosunku członkostwa w zarządzie spółki z pozytywnym skutkiem realizuje się poprzez zastosowanie do tej kategorii zarządców umowy o pracę na czas określony, zawieranej z reguły na czas kadencji w zarządzie spółki.

Polecamy Komplet: INFORLEX.PL Księgowość i Kadry + Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń + INFORorganizer - abonament 12 miesięcy

Porozmawiaj o tym na naszym FORUM

Końcowy termin umowy na czas określony

Istotnym problemem jest właściwy sposób określenia końcowego terminu trwania tej umowy. Może to nastąpić poprzez wskazanie konkretnej daty kalendarzowej, nadejście której będzie skutkowało rozwiązaniem umowy o pracę na czas określony.

Umowa na czas określony zawarta do dnia 31 grudnia 2017 r.

Sposób ten nie daje jednak żadnej gwarancji, aby umowny stosunek pracy z członkiem zarządu spółki kapitałowej ustał wraz z wygaśnięciem mandatu, co najczęściej następuje z dniem odbycia zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za ostatni pełny rok obrotowy pełnienia funkcji członka zarządu (art. 202 § 1 i 2 i art. 369 § 4 ksh). Trudno jest bowiem w chwili zawierania umowy z członkiem zarządu spółki na okres np. czterech lat przewidzieć konkretny dzień zorganizowania takiego zgromadzenia w tak odległej perspektywie czasowej. Dlatego też najczęściej w przypadku stosowania umowy na czas określony wobec członka zarządu spółki kapitałowej przyjmuje się, iż umowa ta zostaje zawarta do dnia odbycia się zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) zatwierdzającego sprawozdanie finansowe w konkretnym roku kalendarzowym (ostatnim roku pełnienia funkcji w zarządzie spółki).

Umowa na czas określony zawarta do dnia odbycia się zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) zatwierdzającego sprawozdanie finansowe w roku 2017.

Takie ustalanie terminu końcowego umowy o pracę na czas określony najlepiej pozwoli na dostosowanie momentu ustania stosunku pracy do okresu trwania stosunku członkostwa w zarządzie, a ponadto nie budzi ono żadnych wątpliwości z punktu widzenia wymogów prawa pracy, gdyż wskazane powyżej zdarzenie ma charakter pewny i można je w sposób obiektywny ustalić w czasie.

Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności pracownika spółki

Umowa na czas sprawowania funkcji członka zarządu

Nie sposób natomiast zaakceptować praktyki, w ramach której strony przyjmują, iż umowa o pracę zostaje zawarta na czas pełnienia funkcji członka zarządu spółki kapitałowej. Na podstawie tak sformułowanej umowy nie można bowiem ustalić - choćby w przybliżeniu - końcowego terminu obowiązywania stosunku pracy, co powoduje, iż mamy tu do czynienia z umową zawartą na czas nieokreślony. Czas pełnienia funkcji członka zarządu spółki zależy bowiem od wielu różnorodnych zdarzeń (np. odwołanie członka zarządu, jego rezygnacja, śmierć) i nie da go się z góry określić.

Odwołanie członka zarządu

Kwestia rodzaju umowy o pracę zawartej z członkiem zarządu spółki kapitałowej ma niezwykle istotne znaczenie z punktu widzenia elastyczności jego zatrudnienia, zwłaszcza w przypadku odwołania tej kategorii osób zarządzających. Zgodnie z Kodeksem spółek handlowych, członek zarządu spółki z o.o. (art. 203 § 1), jak również spółki akcyjnej (art. 370 § 1), może być w każdej chwili odwołany, a więc także przed upływem kadencji. Odwołanie prowadzi jedynie do rozwiązania stosunku organizacyjnego, jaki łączył członka zarządu ze spółką, co najczęściej następuje w sposób natychmiastowy. Nie wywołuje ono natomiast bezpośrednich skutków w sferze umownego stosunku pracy. Rozwiązanie umowy o pracę wymaga więc podjęcia odrębnej czynności prawnej na zasadach i w trybie określonym przepisami Kodeksu pracy.

Klauzula dopuszczająca 2-tygodniowe wypowiedzenie

Specyfikę piastowania funkcji w zarządzie spółki kapitałowej, polegającą na możliwości natychmiastowego odwołania członka zarządu w każdym czasie i bez konieczności uzasadnienia, najlepiej uwzględnia konstrukcja umowy o pracę na czas określony. Aby jednak tak się stało, strony muszą w treści tej umowy – zgodnie z art. 33 Kodeksu pracy (ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., tj. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późń. zm.) – zastrzec klauzulę dopuszczającą wcześniejsze jej rozwiązanie za dwutygodniowym wypowiedzeniem, co jest możliwe jedynie w przypadku, gdy umowa ta zostaje zawarta na okres dłuższy niż sześć miesięcy. Zgodnie z zasadą uprzywilejowania pracownika strony mogą oczywiście przewidzieć dłuższy okres wypowiedzenia, co niewątpliwie bardziej będzie stabilizowało zatrudnienie członka zarządu, za cenę zmniejszenia jednak funkcjonalności tej formy zatrudnienia wobec osób wchodzących w skład zarządu spółki kapitałowej. Taki sposób ukształtowania umowy na czas określony daje spółce pełną swobodę jej wypowiadania w każdym czasie, bez konieczności podawania uzasadnienia oraz bez potrzeby konsultowania zamiaru wypowiedzenia tej umowy z zakładową organizacją związkową w trybie art. 38 Kodeksu pracy.

Jednoosobowa spółka z o.o., osoba współpracująca a podleganie ubezpieczeniom społecznym

Rozwiązanie umowy powiązane z odwołaniem z pełnionej funkcji

Dla trwalszego powiązania długości stosunku członkostwa w zarządzie spółki z okresem pracowniczego zatrudnienia członka zarządu wskazane wydaje się zastrzeżenie w treści umowy zawartej na czas określony, iż wcześniejsze jej rozwiązanie może nastąpić tylko w związku z odwołaniem z pełnionej funkcji. Taką możliwość dopuścił SN w wyroku z dnia 01.07.1998 r. (I PKN 63/98, OSNAPiUS 1999, nr 14, poz. 462) zarówno w stosunku do rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem, jak i bez wypowiedzenia. Postanowienie to, wyłączając uprawnienia spółki do rozwiązania umowy o pracę na czas określony w trakcie trwania stosunku członkostwa w zarządzie, niewątpliwie wzmacnia pozycję tej kategorii osób zarządzających.

Brak klauzuli o możliwości wypowiedzenia

Poważny problem powstaje natomiast w przypadku, gdy przy zawieraniu umowy na czas określony z członkiem zarządu nie zostanie wprowadzona klauzula dopuszczająca wcześniejsze jej rozwiązanie za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Wówczas spółka może znaleźć się w trudnej sytuacji, bowiem brak powyższej klauzuli pozbawia ją środków prawnych, przy użyciu których mogłaby doprowadzić – zgodnie z prawem – do jednostronnego rozwiązania w tym trybie umowy o pracę. Taka sytuacja narażałaby spółkę na poważne koszty w przypadku, gdyby przed upływem terminu, na jaki daną umowę zawarto, członek zarządu został odwołany ze stanowiska lub w jakiś inny sposób doszłoby do ustania stosunku członkostwa w zarządzie spółki. Powstałaby wtedy paradoksalna sytuacja, w której pracownik – były członek zarządu - nie mógłby świadczyć pracy na stanowisku określonym w umowie o pracę, zachowując jednak prawo do dotychczasowego wynagrodzenia wynikającego ze stosunku pracy.

Odszkodowanie i przywrócenie do pracy

Wyjściem z tego mogłoby być ewentualnie bądź to późniejsze wprowadzenie do umowy na czas określony (w tracie jej trwania) klauzuli o dopuszczalności wcześniejszego rozwiązania za wypowiedzeniem, bądź też rozwiązanie tej umowy w drodze porozumienia stron. Oczywiście w takim przypadku spółka może również wypowiedzieć członkowi zarządu taką umowę o pracę pomimo braku analizowanej klauzuli. W doktrynie prawa pracy i orzecznictwie sądowym przyjmuje się najczęściej skuteczność oświadczenia złożonego z naruszeniem art. 33 k.p., przyznając jednocześnie pracownikowi, z którym wadliwie rozwiązano taką umowę roszczenie o odszkodowanie bądź o przywrócenie do pracy (zob. np.: wyrok SN z dnia 20.05.1998 r., I PKN 126/98, OSNAPiUS 1999, nr 11, poz. 359, wyrok SN z dnia 05.11.1998 r., I PKN 414/98, OSNAPiUS 1999, nr 24, poz. 779; wyrok SN z dnia 16.06.1999 r., I PKN 117/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 646).

W przypadku członków zarządu spółek kapitałowych wchodzi w grę jedynie odszkodowanie, gdyż roszczenie o przywrócenie do pracy należy uznać za niecelowe z uwagi na niemożność dalszego pełnienia funkcji w zarządzie w związku z decyzją o odwołaniu z zarządu spółki. Odmienne zdanie w kwestii skuteczności oświadczenia o wypowiedzeniu umowy na czas określony złożonego z naruszeniem art. 33 k.p. zaprezentował J. Stelina. Według niego oświadczenie naruszające art. 33 k.p. jest z mocy art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.p. nieważne, co oznacza, iż stosunek pracy trwa nadal, a pracownikowi po spełnieniu warunków z art. 81 k.p. przysługuje prawo do wynagrodzenia (Krytyczna glosa do wyroku SN z dnia 20.05.1998 r., OSP 2000, nr 3, poz. 32; Tenże, Krytyczna glosa do wyroku SN z dnia 05.11.1998r., OSP 2000, nr 5, poz. 77).

Przywrócenie do pracy członka zarządu

Ograniczenia wynikające z ustawodawstwa

Pomimo wszystkich wskazanych wyżej zalet co do wykorzystania umowy o pracę na czas określony wobec członków zarządu spółek kapitałowych, należy pamiętać o tym, że zatrudnienie członka zarządu na podstawie umowy o pracę na czas określony prowadzi niekiedy do nadmiernej stabilizacji jego zatrudnienia, która z kolei jest trudna do pogodzenia z unormowaniami Kodeksu spółek handlowych gwarantującymi spółce kapitałowej możliwość - co do zasady - swobodnego odwołania członka zarządu. Spółka kapitałowa zawierając z członkiem zarządu umowę o pracę na czas określony, musi liczyć się z ograniczeniami, jakie ustawodawstwo pracy wprowadza w zakresie dopuszczalności rozwiązania stosunku pracy w trybie niezwłocznym. Oznacza to, iż możliwość rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z tą kategorią osób zarządzających uzależniona została od zaistnienia jednej z przyczyn określonych w art. 52 lub 53 Kodeksu pracy. Ponieważ katalog okoliczności uzasadniających zastosowanie tego trybu rozwiązania umownego stosunku pracy ma charakter wyczerpujący należy przyjąć, iż spółka nie będzie mogła z niego skorzystać w przypadku odwołania członka zarządu z pełnionej funkcji, jeżeli jego powodem są przyczyny niewymienione we wskazanych powyżej przepisach Kodeksu pracy. Odwołanemu członkowi zarządu, z którym bez wypowiedzenia rozwiązano umowę o pracę na czas określony z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę w tym trybie, ustawodawca w art. 56 § 1 i 59 k.p. gwarantuje prawo do roszczenia o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie. Z uwagi jednak na niewykonalność pierwszego z wymienionych tu roszczeń spowodowaną faktem, iż odwołany członek zarządu utracił możliwość dalszego świadczenia pracy w zakresie objętym dotychczasową umową o pracę osobiście uważam, że jedynym stosownym żądaniem w powyższej sytuacji jest odszkodowanie.

Dodatkowe problemy dla spółki mogą pojawić się także w przypadku objęcia członków zarządu posiadających status pracowniczy szczególną ochroną przed rozwiązaniem umowy o pracę na czas określony w związku z zaistnieniem okoliczności wynikających z przepisów prawa pracy. Zatrudnienie członków zarządu na podstawie takiej umowy daje im możliwość korzystania ze szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy m. in. w związku z okresem urlopu lub innej usprawiedliwionej nieobecności (art. 41 k.p.), okresem przedemerytalnym (art. 39 k.p.), okresem ciąży i urlopu macierzyńskiego (art. 177 k.p.) czy też z uwagi na pełnienie określonych funkcji społecznych (np. w związkach zawodowych, w sejmie, senacie czy w organach samorządu terytorialnego).

Ochrona ta w wielu przypadkach będzie uniemożliwiała na długi czas rozwiązanie umowy o pracę na czas określony, nawet w sytuacji wcześniejszego ustania stosunku członkostwa w zarządzie. Może to niekiedy istotnie utrudnić proces zarządzania spółką kapitałową, zwłaszcza w przypadku mniejszych organizacji gospodarczych. W praktyce częste są sytuacje nadużywania przez odwoływanych członków zarządu przywilejów wynikających ze szczególnej ochrony trwałości ich umownego stosunku pracy. Przykładowo, zdarza się, iż członkowie zarządu, w stosunku do których podjęto decyzję o ich odwołaniu, aby uchronić się przed rozwiązaniem umowy o pracę na czas określony idą na tzw. zwolnienie lekarskie, co powoduje zakaz wypowiedzenia im umowy o pracę, zgodnie z art. 41 Kodeksu pracy. W ten sposób, wykorzystując powyższą regulację, członkowie zarządu zatrudnieni w ramach umowy o pracę na czas określony mogą skutecznie przez długi okres odwlekać moment wręczenia im wypowiedzenia, co może mieć negatywne skutki dla funkcjonowania spółki w obrocie gospodarczym.

Powyższe uwagi wskazują, iż uregulowana w prawie pracy szczególna ochrona trwałości stosunku pracy jest niedostosowana do specyfiki funkcji pełnionej przez członków zarządu w spółkach kapitałowych. Dlatego też niekiedy orzecznictwo Sądu Najwyższego dąży do ograniczenia szczególnej ochrony stosunku pracy członków zarządu spółek kapitałowych poprzez odwołanie się do konstrukcji nadużycia prawa uregulowanej w art. 8 k.p. (zob. np. wyrok SN z dnia 12.03.1996 r., I PRN 5/96, OSNAPiUS 1996, nr 19, poz. 288).

Zakaz zawierania umowy o pracę z jedynym członkiem zarządu w jednoosobowej spółce z o.o.

Podsumowanie

Podsumowując, należy zauważyć, iż zastosowanie wobec omawianej kategorii osób zarządzających konstrukcji umowy o pracę prowadzi niewątpliwie do poprawy stabilności stosunku zatrudnienia, jaki łączy członków zarządu ze spółką kapitałową. Konsekwencją tego są jednak określone komplikacje i niedogodności (zwłaszcza dla spółki kapitałowej), które mogą pojawić się w momencie ustania stosunku członkostwa w zarządzie. Dla złagodzenia mogących wystąpić zagrożeń bardziej właściwe wydaje się być wykorzystanie do zatrudnienia członków zarządu spółek kapitałowych umów o pracę na czas określony, które w większym stopniu uwzględniają specyfikę tej kategorii osób zarządzających niż umowa na czas nieokreślony.