Ręczne prace transportowe – ryzyko zawodowe

Konkretne skutki zdrowotne wykonywania ręcznych prac transportowych w określonych warunkach są różnorodne, od krótkotrwałego bólu (kości, mięśni, nerwów, stawów, ścięgien oraz więzadeł) do poważnych urazów (np. pęknięć). Rozwijają się z czasem i mogą być spowodowane samą pracą – sposobem jej wykonywania, jej charakterystyką, ale także warunkami środowiska pracy.

Do czynników ryzyka przyczyniających się do powstawania lub pogłębiania tego typu dolegliwości należy zaliczyć:

• czynniki związane z wysiłkiem fizycznym (np. przemieszczana masa, częstotliwość powtarzania czynności podnoszenia, przenoszenia, pchania, ciągnięcia, obciążenie statyczne),
• czynniki organizacyjne (np. możliwość wpływania na sposób i tempo pracy, możliwość współpracy, organizacja stanowiska pracy),
• czynniki osobnicze (np. sprawność fizyczna, wiek, płeć).
• Pracodawca chcąc ograniczyć ryzyko związane z wykonywaniem ręcznych prac transportowych powinien:
• zidentyfikować zagrożenia wynikające z wykonywania tych prac. Wszędzie tam, gdzie występują zagrożenia, zastosowanie mają przepisy rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych, zarówno przy przemieszczaniu przedmiotów, jak i przy pracy z ludźmi i zwierzętami,
• konsultować i angażować pracowników. Pracownicy lub ich przedstawiciele (np. społeczni inspektorzy pracy) najlepiej wiedzą, jakie zagrożenia występują w miejscu pracy i mogą zaproponować praktyczne rozwiązania w celu ich kontrolowania.

Do obowiązków pracodawcy w przypadku występowania ręcznych prac transportowych należy:

• eliminowanie tych prac w miarę możliwości,

W Europie aż 24% pracowników skarży się na bóle kręgosłupa, a 22% – na bóle mięśni. W nowych państwach członkowskich schorzenia te występują jeszcze częściej – odpowiednio 39% i 36%. Około 50% wcześniejszych emerytur w Europie spowodowanych jest patologicznymi zmianami w obrębie kręgosłupa. Natomiast około 15% przyczyn niezdolności do pracy ma związek z dolegliwościami kręgosłupa. Dolegliwości te są jedną z głównych przyczyn nieobecności w pracy niemal we wszystkich państwach członkowskich UE.

• przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego przy pracach, których nie da się wyeliminować,
• zmniejszanie ryzyka związanego z wykonywanymi pracami (w celu niedopuszczania do pojawienia się negatywnych skutków zdrowotnych na skutek tego typu czynności).

---

KROK 1

Eliminowanie ręcznych prac transportowych

Polega na stosowaniu środków technicznych, np. taśmociągów, wózków widłowych czy urządzeń próżniowych lub chwytaków mechanicznych, których obsługa nie pociąga za sobą konieczności unoszenia, podnoszenia, układania, pchania, ciągnięcia, przenoszenia, przesuwania, przetaczania lub przewożenia ładunków, materiałów lub przedmiotów. Pamiętać jednak należy, że stosowanie automatyki może powodować inne zagrożenia, np. mechaniczne, ergonomiczne czy związane z hałasem.

KROK 2

Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego związanego z ręcznymi pracami transportowymi

Obowiązkiem pracodawcy jest przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego. Większość ocen można przeprowadzić bez udziału zewnętrznych specjalistów. Nikt lepiej od pracodawcy i pracowników nie zna charakteru wykonywanej przez nich pracy i związanych z nią zagrożeń. W większości sytuacji wystarczy obserwacja, by zidentyfikować sposoby ułatwiające wykonywanie danej pracy oraz eliminowania zagrożeń, tj. zmniejszenie obciążenia fizycznego pracowników. W trudnych lub nietypowych sytuacjach, np. podczas przemieszczania ładunków w trudnych warunkach środowiskowych (w znacznym hałasie, zapyleniu) lub znacznej ilości towaru w ciągu dnia, warto zasięgnąć porady specjalistów w celu ustalenia skumulowanego wpływu takich warunków pracy na organizm pracownika.

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem, podczas którego:

• identyfikowane są zagrożenia w wyniku zebrania właściwych, pełnych i aktualnych informacji,
• szacowane jest prawdopodobieństwo zaistnienia niepożądanego zdarzenia i ciężkość następstw związanych z aktywizacją danego zagrożenia.

Kolejnym etapem jest zaplanowanie i wdrożenie skutecznych środków profilaktycznych, które będą faktycznie ograniczały ryzyko, nie generując nowych zagrożeń.

Celem wspomnianych wyżej działań jest doprowadzenie ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego, czyli takiego, przy którym wielkość strat związanych z aktywizacją danego zagrożenia jest możliwa do zaakceptowania.

WAŻNE!

Wykonywane prace w mniejszym lub większym stopniu mogą zagrażać życiu lub zdrowiu pracowników. Rzetelne przeprowadzenie procesu oceny ryzyka zawodowego oraz stosowanie środków profilaktycznych, zdefiniowanych w wyniku tego procesu, są zarówno elementami bezpośrednio chroniącymi zdrowie i życie pracowników, jak również pośrednio – przez podnoszenie świadomości o istnieniu zagrożeń w miejscu pracy oraz o sposobach bezpiecznego wykonywania pracy.

---

Ocena ryzyka zawodowego przy ręcznych pracach transportowych jest szczególnym przypadkiem wymogu zdefiniowanego w Kodeksie pracy (art. 226). Podstawowe wymagania mające zastosowanie do oceny ryzyka zawodowego zostały wskazane w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (§ 39 i następne). Jednak zagadnienie ręcznych prac transportowych, podczas wykonywania których pojedynczy pracownik może być narażony na różnego rodzaju zagrożenia skutkujące dolegliwościami mięśniowo-szkieletowymi, wymaga indywidualnego podejścia. Stwierdzono to już na poziomie europejskim (dyrektywa 90/269) i uszczegółowiono na poziomie krajowym, wskazując 4 zasadnicze obszary do analizy ryzyka oraz związane z nimi działania pracodawcy.

Zgodnie z tym podejściem, podczas oceny ryzyka związanego z ręcznymi pracami transportowymi należy uwzględnić:

• masę przemieszczanego przedmiotu, jego rodzaj i położenie środka ciężkości,
• warunki środowiska pracy, w tym w szczególności temperaturę i wilgotność powietrza oraz poziom czynników szkodliwych dla zdrowia,
• organizację pracy, w tym stosowane sposoby wykonywania pracy,
• indywidualne predyspozycje pracownika, takie jak sprawność fizyczna, wiek i stan zdrowia.

W niektórych sytuacjach, kiedy pracownicy mają takie same zadania, dopuszczalne jest przeprowadzenie oceny, która ma zastosowanie do kilku pracowników albo do kilku miejsc lub stanowisk pracy. Należy jednak pamiętać, że:

• ocenę taką można przeprowadzić wyłącznie wówczas, gdy nie występują żadne indywidualne ani lokalne czynniki, które należałoby wziąć pod uwagę, np. różnice w budowie ciała, predyspozycjach, warunkach środowiska pracy, przestrzeni pracy itd.,
• ogólną ocenę należy zweryfikować, jeżeli któryś z pracowników zgłosi niepożądane objawy, zachoruje, dozna urazu lub jeżeli powraca do pracy po długiej chorobie, ponieważ może on być szczególnie narażony na niebezpieczeństwo.

WSKAZÓWKA!

Pracodawca ma obowiązek uwzględnić, w ramach indywidualnych predyspozycji pracownika, również jego niepełnosprawność, wiek oraz płeć – które determinują przestrzeń do wykonywania ręcznych prac transportowych lub masę manipulowanych przedmiotów.

Najważniejszym etapem podczas procesu oceny ryzyka zawodowego jest identyfikacja zagrożeń. Zespół przeprowadzający ocenę powinien zwrócić szczególną uwagę na wymagania dotyczące warunków prowadzenia ręcznych prac transportowych.

---

Wymagać to będzie odpowiedzi m.in. na następujące pytania:

1) czy przedmiot:

• charakteryzuje się masą w granicach dopuszczalności (należy zwrócić uwagę na normatywy higieniczne, w szczególności dla kobiet oraz pracowników młodocianych),
• jest łatwy do uchwycenia według oceny osoby kierującej pracownikami,
• jest stabilny (nie wystąpią nagłe ruchy przedmiotu),
• jest usytuowany tak, że nie wymaga trzymania lub operowania w odległości od tułowia pracownika (w razie konieczności przenoszenia przedmiotu trzymanego w odległości większej niż 30 cm od tułowia należy zmniejszyć o połowę dopuszczalną masę przedmiotu przypadającą na jednego pracownika lub zapewnić wykonywanie tych czynności przez co najmniej dwóch pracowników), ze względu na swój kształt lub strukturę jest bezpieczny z punktu widzenia zagrożeń mechanicznych (nie spowoduje urazów u pracownika, zwłaszcza w przypadku kolizji);

2) czy organizacja pracy, w tym stosowany sposób wykonywania pracy:

• zapewnia, by koszt energetyczny pracy fizycznej dynamicznej (podnoszenie i przenoszenie przedmiotów) nie przekraczał 2000 kcal (8375 kJ) na zmianę roboczą (aby sprawdzić faktyczny wydatek energetyczny przy tych pracach wskazane jest przeprowadzenie pomiarów tego czynnika. Uproszczone sposoby umożliwiają dokonanie tego za pomocą urządzenia – Miernika Wydatku Energetycznego – przez osoby przeszkolone w zakresie jego stosowania, bez konieczności opłacania laboratorium akredytowanego. Alternatywą dla tego sposobu może być dokonanie szacunku wydatku energetycznego z zastosowaniem metody chronometrażowo-tabelarycznej, np. wg Lehmanna lub polskiej normy PN EN ISO 8996:2005. Pamiętać jednak należy, że metody szacunkowe są mniej dokładne),
• nie dopuszcza przemieszczania przedmiotu tylko poprzez skręt tułowia,
• nie dopuszcza wykonania pracy przy pochyleniu tułowia pracownika o kąt większy od 45°;

3) czy środowisko pracy:

• w tym stanowisko pracy lub jego otoczenie umożliwia przemieszczanie przedmiotu na wysokości zapewniającej bezpieczeństwo,
• w tym powierzchnia jest równa, niestwarzająca zagrożenia przy poruszaniu się (np. nie jest śliska w zetknięciu ze spodem obuwia pracownika),
• w tym podłoga i powierzchnia robocza mają ten sam poziom, co nie wymusza przemieszczania przedmiotów na różnych wysokościach (niedopuszczalne jest ręczne przemieszczanie przedmiotów przez pomieszczenia, schody, korytarze albo drzwi zbyt wąskie w stosunku do rozmiarów tych przedmiotów, jeżeli stwarza to zagrożenia wypadkowe),
• w tym podłoga lub powierzchnia oparcia stóp jest stabilna,
• w tym temperatura, wilgotność i wentylacja są dostosowane do wykonywanej pracy (zbyt niska temperatura powietrza w pomieszczeniu pracy może powodować kłopoty z pochwyceniem ładunku ze względu na trudności w zginaniu stawów i odczuwaniu chłodu; zbyt wysoka temperatura może powodować nadmierne pocenie się rąk i kłopoty z utrzymaniem ładunku „ślizgającego” się w rękach);

---

4) czy indywidualne predyspozycje pracownika:

• umożliwiają mu manipulowanie ładunkiem (należy zwrócić uwagę na normatywy higieniczne określające dopuszczalne masy przemieszczanych ładunków),
• w tym stan zdrowia pozwala pracownikowi na operowanie ładunkiem (brak przeciwwskazań lekarskich do wykonywania tego typu prac).

Jeśli odpowiedzi na te i inne związane z zagadnieniem pytania, obserwacja sposobów wykonywania pracy czy informacje pochodzące bezpośrednio od pracowników (np. o odczuwalnym zmęczeniu podczas operowania ładunkami nawet poniżej wartości normatywnych) wskażą na występowanie zagrożeń, należy podjąć środki zaradcze.

Mogą one obejmować różnorodne działania, jednak najważniejsze, by były adekwatne do warunków otoczenia oraz możliwości pracowników.

KROK 3

Zmniejszanie ryzyka zawodowego związanego z ręcznymi pracami transportowymi

Prowadzenie ręcznych prac transportowych, w tym stosowane metody pracy powinny zapewnić w szczególności:

• ograniczenie długotrwałego wysiłku fizycznego, w tym zapewnienie odpowiednich przerw w pracy na odpoczynek,
• wyeliminowanie nadmiernego obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika, a zwłaszcza urazów kręgosłupa, związanego z rytmem pracy wymuszonym procesem pracy,
• ograniczenie do minimum odległości ręcznego przemieszczania przedmiotów,
• uwzględnienie wymagań ergonomii.

Przy ręcznym przemieszczaniu przedmiotów należy zapewnić sprzęt pomocniczy odpowiednio dobrany do ich wielkości, masy i rodzaju, zapewniający bezpieczne oraz dogodne wykonywanie pracy.

Działania zapobiegawcze powinny być rozpatrywane i realizowane w kolejności od najważniejszych (najwyższy poziom ryzyka związany z danym zagrożeniem) do najmniej ważnych (ryzyko akceptowalne – jednak działania mogą wpłynąć na polepszenie komfortu pracy).

I tak, na początek należy zastanowić się nad możliwością wyeliminowania zagrożenia lub znacznego ograniczenia jego oddziaływania na pracownika w środowisku pracy.

---

PRZYKŁAD

Pochylanie się podczas podnoszenia surowca lub/i układania desek po bejcowaniu na poziom podłogi (lub palety ustawionej bezpośrednio na posadzce). W takiej sytuacji, mimo że ładunek nie jest zbyt ciężki, to wielokrotnie powtarzana czynność może powodować mikrourazy w obrębie dolnego odcinka kręgosłupa (zarówno w tkance kostnej, jak i krążkach międzykręgowych). Wskazane byłoby ustawienie przy maszynie wózka z płaszczyzną roboczą (odkładczą) o regulowanej wysokości ręcznego wózka paletowego krzyżowego lub wózka widłowego z paletą ustawioną na wysokości ok. 10 cm poniżej wysokości łokciowej operatora. Eliminuje się w ten sposób konieczność pochylania. Należy jednak pamiętać, że rozwiązanie danego problemu nie może generować innego zagrożenia. Dlatego w takiej sytuacji konieczne jest ustalenie np.:

• czy przy maszynie jest wystarczająco dużo miejsca na ustawienie wózka widłowego, tak aby nie stanowił przeszkody na ciągach komunikacyjnych ani nie stwarzał zagrożenia uderzeniem się o niego,
• czy płaszczyzna robocza (odkładcza) jest ustawiona w odpowiedni sposób (pod odpowiednim kątem) w stosunku do maszyny, co nie stwarza konieczności skręcania tułowia podczas odkładania ładunku na płaszczyźnie.

WAŻNE!

W ramach działań korygujących i/lub zapobiegawczych częstym działaniem proponowanym przez zespół jest zalecenie przeszkolenia pracowników. Podejście takie jest właściwe wówczas, gdy osoby proponujące i prowadzące takie szkolenia poświęcają znaczną uwagę przekazywanym treściom (informacje o faktycznie występujących na stanowisku pracy zagrożeniach, stosowanym sprzęcie pomocniczym oraz celach i sposobach jego stosowania) i formie (łączenie teorii z praktycznymi pokazami technik bezpiecznego podnoszenia, odkładania, przenoszenia itp.).

Warto pamiętać, że ocena ryzyka zawodowego ma stanowić narzędzie do poprawy warunków pracy przez określenie najpoważniejszych zagrożeń występujących w miejscu pracy, którymi należy się zająć w pierwszej kolejności. Należy również pamiętać o okresowym weryfikowaniu oceny po wprowadzeniu zmian do środowiska pracy.

Wszystkich pracowników objętych oceną należy poinformować o zidentyfikowanym ryzyku.

---

KROK 4

Prowadzenie dokumentacji oceny ryzyka zawodowego

Dokumentowanie procesu oceny ryzyka zawodowego jest ważne, ponieważ pozwala na zapoznanie z nią pracowników wykonujących ręczne prace transportowe, a także tych, którzy będą je wykonywać. Dokumentacja powinna być pełna i aktualna, żeby wspomagała i kierunkowała działania na rzecz poprawy warunków pracy.

Ponadto dokumentowanie procesu jest obowiązkowe (§ 39a ust. 3 rozporządzenia z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

PODSTAWA PRAWNA

• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.),
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych (DzU nr 26, poz. 313 ze zm.),
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia kobiet (DzU nr 114, poz. 545 ze zm.),
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (DzU nr 200, poz. 2047 ze zm.),
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).