Pracodawca może żądać odszkodowania w pełnej wysokości

Odpowiedzialność majątkowa wynikająca z przepisów kodeksu pracy obejmuje wyłącznie pracownicze stosunki pracy. Pracodawca musi więc pamiętać, że nie dotyczy ona osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy, np. wykonujących pracę w ramach umowy zlecenia czy o dzieło. W zakresie kodeksowej odpowiedzialności bez znaczenia pozostaje natomiast podstawa nawiązania stosunku pracy, co oznacza, że można jej dochodzić od osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, powołania, mianowania, wyboru oraz spółdzielczej umowy o pracę.

Istota pracowniczej odpowiedzialności majątkowej, podobnie jak odpowiedzialności odszkodowawczej na gruncie prawa cywilnego, polega na tym, że pracownik wyrządzając pracodawcy szkodę musi się liczyć z obowiązkiem zapłacenia stosownego odszkodowania. Pracownik może jednak być zobowiązany do zapłaty odszkodowania w kwocie limitowanej albo do naprawienia jej w pełnej wysokości. Kodeks pracy przewiduje także sytuacje, w których mimo powstania szkody pracodawca nie może żądać jej naprawienia.

Jak widać, pracownicza odpowiedzialność majątkowa nie ma jednolitego charakteru. Inaczej bowiem kształtuje się odpowiedzialność pracownika za szkody wyrządzone pracodawcy na zasadach ogólnych i inaczej za szkody powstałe w mieniu powierzonym ich pieczy, a jeszcze inną postać przybiera odpowiedzialność wspólna pracowników. W każdym jednak przypadku odpowiedzialność ta pociąga za sobą określoną dolegliwość w sferze majątkowej pracownika i nie wyklucza jednocześnie wyciągnięcia wobec niego innych konsekwencji.

PRZYKŁAD

DYSCYPLINARNE ZWOLNIENIE PRACOWNIKA

Pracodawca stwierdził nieuczciwość pracownika i rażące uchybienia w sprawowaniu kierownictwa jednego z działów firmy, które naraziły go na poważną szkodę. Pracodawca zamierza zażądać od pracownika naprawienia wyrządzonej szkody oraz chce zwolnić go z pracy bez wypowiedzenia. Jeżeli wskutek ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych pracodawca poniósł szkodę, pracownik, który ją wyrządził, ponosi odpowiedzialność majątkową według zasad określonych w przepisach kodeksu pracy i to niezależnie od rozwiązania z nim umowy o pracę. Jeżeli więc zachodzą przesłanki rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę bez wypowiedzenia z jego winy, pracodawca może obok egzekwowania odpowiedzialności majątkowej podjąć także decyzję o rozwiązaniu z nim stosunku pracy.

Pracownik za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadach ogólnych odpowiada tylko do trzykrotnego wynagrodzenia za pracę. Pracodawca może jednak zażądać odszkodowania w pełnej wysokości, jeżeli powstanie ona z winy umyślnej.

Odpowiedzialność majątkową według zasad określonych w przepisach rozdziału pierwszego działu piątego kodeksu pracy określana jest często mianem odpowiedzialności na zasadach ogólnych. Pracownik ponosi ją, jeżeli wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę.

Do powstania odpowiedzialności pracowniczej konieczne jest łączne wystąpienie czterech przesłanek. Na pracodawcy zaś spoczywa obowiązek ich wykazania, gdyż brak którejkolwiek z przesłanek wyklucza majątkową odpowiedzialność pracowniczą. Przy tego rodzaju odpowiedzialności istotne jest również to, że obowiązek naprawienia szkody powstaje w przypadku uchybienia przez pracownika każdemu z jego obowiązków, niekoniecznie podstawowemu. Odpowiedzialność tę uzasadnia również każdy stopień winy, nawet najlżejszy. Należy też podkreślić, że dla powstania odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika na zasadach ogólnych nie ma potrzeby zawierania z nim odrębnej umowy o odpowiedzialności majątkowej. Odpowiedzialność ta wynika bowiem wprost z przepisów prawa.

Z drugiej strony pamiętać należy, że nie chodzi tu o zawinione niedopełnienie przez pracownika obowiązków pracowniczych, czy nawet usiłowanie wyrządzenia szkody, jeżeli w konsekwencji do niej nie doszło. Pracodawca może bowiem dochodzić wyrównania tylko takiej szkody, która rzeczywiście powstała.

Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty, poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda. Nieumyślne wyrządzenie pracodawcy szkody skutkuje ograniczonym obowiązkiem odszkodowawczym, którego wysokość może ulegać dalszemu obniżeniu. Pełną odpowiedzialnością, obejmującą zarówno rzeczywistą stratę, jak i utracone korzyści, obciąża się natomiast tego pracownika, który wyrządził szkodę z winy umyślnej.

Kodeks pracy przewiduje sytuacje, w których mimo powstania szkody pracownik nie ponosi odpowiedzialności majątkowej. Przede wszystkim pracownik jest zwolniony od odpowiedzialności za szkody wynikłe w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Takie zachowanie pracownika nie ma bowiem cech bezprawności, a jego negatywne skutki obciążają pracodawcę.

Pracodawca powinien więc pamiętać, że na nim spoczywa ryzyko prowadzonej działalności gospodarczej i obciążają go konsekwencje ryzykownych działań i decyzji. Działanie w granicach dopuszczalnego ryzyka to taka działalność pracodawcy, której można przypisać trzy następujące cechy:

• decyzje, czy działanie pracodawcy oparte są na doświadczeniu zawodowym oraz aktualnym stanie wiedzy w danej dziedzinie oraz zgodne są z ustalonym w zakładzie pracy regulaminem postępowania,

• działanie takie ma na celu interes pracodawcy i wielkość spodziewanych korzyści wyraźnie przekracza rozmiary ewentualnej szkody,

• prawdopodobieństwo korzyści jest w momencie podejmowania decyzji wyraźnie wyższe od prawdopodobieństwa zaistnienia szkody.

PRZYKŁAD

LEKKOMYŚLNOŚĆ PRACOWNIKA POWODEM POWSTANIA SZKODY

Pracownik, wbrew spoczywającemu na nim obowiązku zabezpieczenia sprzętu po zakończeniu pracy, nie odłączył od źródła prądu laptopa firmowego, który uległ uszkodzeniu. Spowodowało to straty w wysokości 700 złotych, ponieważ tyle kosztowała jego naprawa. Pracownik ma obowiązek dbać o dobro zakładu pracy, w tym także chronić jego mienie, dlatego jego odpowiedzialność wynikająca z nieprzestrzegania obowiązków pracowniczych rodzi obowiązek zapłaty stosownego odszkodowania. Jego wysokość powinna obejmować rzeczywistą stratę, która została określona przez pracodawcę na 700 zł i nie powinna przekraczać trzymiesięcznego wynagrodzenia pracownika.

Przesłanki odpowiedzialności majątkowej pracownika

• powstanie szkody,

• niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków pracowniczych,

• wina pracownika (umyślna lub nieumyślna),

• związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków pracowniczych a powstałą szkodą.

W przypadku gdy szkoda jest następstwem zachowania się kilku pracowników, istotne jest ustalenie stopnia przyczynienia się każdego z nich do powstania szkody oraz stopnia ich winy. Kodeks pracy nakazuje bowiem najpierw ustalić zakres odpowiedzialności każdego pracownika, stosownie do jego zachowania i stopnia winy, a dopiero gdy niemożliwe jest dokonanie takich ustaleń, zezwala na obciążenie pracowników w częściach równych.

Odpowiedzialność pracowników za wyrządzoną szkodę w częściach równych nie oznacza jednak odpowiedzialności solidarnej. Takiej odpowiedzialności kodeks pracy bowiem nie przewidział. Będzie jednak ona miała zastosowanie, w przypadku gdy kilku pracowników wyrządzi pracodawcy szkodę z winy umyślnej, działając wspólnie i w porozumieniu.

PRZYKŁAD

PRZYCZYNIENIE SIĘ PRACODAWCY DO POWSTANIA SZKODY

Pracodawca, zarzucając pracownikowi niedbałe wykonywanie i poprawianie projektów, obciążył go wartością kary umownej zapłaconej z tytułu opóźnienia w wykonaniu zleconych prac projektowych. W międzyczasie jednak pracodawca parokrotnie zmieniał koncepcję projektów, dostarczając pracownikowi cząstkowe materiały do ich opracowania. Dlatego pracownik może odpowiadać tylko za tę część powstałej szkody, która pozostaje w ścisłym związku przyczynowym z nienależytym wykonywaniem przez niego obowiązków pracowniczych.

Kodeks pracy limituje obowiązek odszkodowawczy pracownika, wprowadzając dwojakiego rodzaju ograniczenia w przypadku szkody wyrządzonej pracodawcy z winy nieumyślnej. Z jednej strony bowiem pracodawca jest zobligowany do ustalenia wielkości szkody jedynie w granicach rzeczywistej straty, co oznacza, że nie może uwzględniać on wielkości utraconych korzyści.

Ponadto takie ustalenie nie jest ostateczną granicą obowiązku odszkodowawczego pracownika, gdyż wyznacza go dopiero kwota trzymiesięcznych zarobków, przysługujących mu w dniu wyrządzenia szkody. Odszkodowania w pełnej wysokości obejmującego poniesioną stratę i utracone korzyści pracodawca może żądać od pracownika, który wyrządził szkodę z winy umyślnej. W przypadku wystąpienia kilku szkód, wyrządzonych przez pracownika kilkoma czynami, stosowne odszkodowanie ustala się oddzielnie, w stosunku do każdej z tych szkód.

Jest oczywiste, że pracownik, który wyrządzi szkodę pracodawcy, jest zobowiązany do zapłaty mu odszkodowania. Gdy jednak poszkodowanym jest osoba trzecia, obowiązek naprawienia szkody spoczywa nie na pracowniku, lecz na pracodawcy. Wynika to z przepisów kodeksu pracy, które statuują bezpośrednią odpowiedzialność pracodawcy za szkodę wyrządzoną przez pracownika osobie trzeciej.

W zasadzie podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej wobec osób trzecich są przepisy kodeksu cywilnego. Jednakże w sferze zatrudnienia zakres tej odpowiedzialności został zmodyfikowany. O tym, kto jest zobowiązany zapłacić odszkodowanie osobie poszkodowanej, przesądza wina pracownika. Bezpośrednia odpowiedzialność odszkodowawcza pracodawcy za szkodę wyrządzoną innej osobie powstaje wskutek niedbalstwa lub lekkomyślności pracownika. Jednakże odpowiada on za szkodę, którą pracownik wyrządził osobie trzeciej przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych, a nie jedynie przy sposobności ich wykonywania.

Istotne jest to, że pracodawca zobowiązany jest ponieść majątkowe następstwa zachowania pracownika, który wyrządza szkodę innej osobie (w tym także innemu pracownikowi) na surowszych zasadach, w ramach ryzyka prowadzonej działalności. Odpowiada on bowiem na zasadzie odpowiedzialności przewidzianej w kodeksie cywilnym i ma obowiązek zapewnić poszkodowanemu pełne odszkodowanie.

Pracownik ponosi wobec osoby trzeciej wyłączną odpowiedzialność odszkodowawczą, na zasadach określonych w kodeksie cywilnym, zawsze wtedy gdy przekracza zakres wykonywania obowiązków pracowniczych albo jego zachowanie skutkujące wyrządzeniem szkody opiera się na winie umyślnej.

Naprawienie przez pracodawcę szkody wyrządzonej przez pracownika innej osobie nie oznacza, że pracownik jest zupełnie zwolniony z odpowiedzialności. Odpowiada on bowiem niejako pośrednio, gdyż pracodawca, naprawiwszy szkodę, może domagać się od niego w drodze regresu stosownego odszkodowania. Należy jednak pamiętać, że często oznacza to niemożliwość odzyskania całej kwoty wydatkowanej na rzecz osoby trzeciej, gdyż do tej odpowiedzialności również mają zastosowanie przepisy limitujące odpowiedzialność pracowniczą. Ponadto podstawę ustalenia odszkodowania wynikającego z roszczenia regresowego pracodawcy stanowi wynagrodzenie w dniu wyrównania szkody, a nie jej wyrządzenia przez pracownika. Dokładne obliczenie należnego odszkodowania powinno zaś nastąpić na zasadach przewidzianych dla ustalenia ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy.

PRZYKŁAD

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SOLIDARNA ZA WYRZĄDZONĄ SZKODĘ

Jeden z pracowników odpowiedzialny za mienie pracodawcy i osoba z nim spokrewniona dokonali kradzieży akcesoriów komputerowych z magazynu. Okoliczności czynu nie budzą wątpliwości. Ich zachowanie było bezprawne i nosiło znamiona przestępstwa określonego w kodeksie karnym. Obaj sprawcy kradzieży odpowiadać będą wobec pracodawcy solidarnie.

PRZYKŁAD

WYRZĄDZENIE SZKODY ODRĘBNYMI CZYNAMI

Pracownik zatrudniony na stanowisku operatora z winy nieumyślnej uszkodził urządzenie sterujące dźwigiem, którego naprawa kosztowała 2500 zł. Kilka godzin później uszkodził on drugi dźwig, wyrządzając szkodę na kwotę 1700 zł. Pracownik zarabia miesięcznie 2300 zł. W przypadku gdy pracownik wyrządza pracodawcy szkodę odrębnymi czynami, ponosi on odpowiedzialność majątkową za każdą z nich oddzielnie, przy czym każdorazowo granice odszkodowania stanowi trzymiesięczne wynagrodzenie pracownika. Inaczej byłoby w sytuacji, gdyby pracownik wyrządził kilka szkód zachowaniem ciągłym w pewnym zwartym przedziale czasowym. Wówczas należałoby ustalić jedno odszkodowanie. W omawianej sytuacji pracownik z winy nieumyślnej uszkodził dwa dźwigi i chociaż czyny te miały miejsce jednego dnia i dotyczyły podobnego nienależytego wykonywania obowiązków pracowniczych, to jednak nie można ich uznać za tak zwany czyn ciągły. Pracownik odpowie zatem za każdą ze szkód z osobna.

PRZYKŁAD

USTALENIE MAKSYMALNEJ WYSOKOŚCI ODSZKODOWANIA

Pracownik wyrządził pracodawcy szkodę, która wyniosła 5000 zł. Jego miesięczne wynagrodzenie wynosi 2200 zł. Zastrzeżenie, aby odszkodowanie nie przekraczało trzymiesięcznych zarobków pracownika, oznacza, iż dzienne wynagrodzenie, do którego miał on prawo w dniu wyrządzenia szkody, można zwielokrotnić co najwyżej do wysokości wynagrodzenia za trzy miesiące. Kwotę wynagrodzenia do celów ustalenia wysokości odszkodowania oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop, bez uwzględnienia zmian w warunkach wynagradzania lub wysokości składników wynagrodzenia wprowadzonych po dniu wyrządzenia szkody. Skoro w przytoczonej sytuacji wysokość odszkodowania mieści się w granicach kwoty wynikającej z trzymiesięcznych zarobków pracownika, tj. w kwocie 6600 zł (2200 x 3 = 6600 zł), to pracodawca może żądać od pracownika naprawienia całej poniesionej szkody.

Przepisy kodeksu pracy odrębnie uregulowały problematykę odpowiedzialności majątkowej pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy oraz odpowiedzialności za mienie powierzone. W drugim przypadku odpowiedzialność jest zawężona do mienia powierzonego pracownikowi z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się. Za szkodę wyrządzoną w mieniu powierzonym pracownik odpowiada w pełnej wysokości. Ta surowsza odpowiedzialność wynika z założenia, że na pracowniku, zobowiązanym do rozliczenia się z mienia pracodawcy, spoczywa obowiązek szczególnej dbałości w sprawowaniu nad nim pieczy.

Konstrukcja pracowniczej odpowiedzialności majątkowej za szkody wyrządzone w mieniu powierzonym opiera się na takich samych czterech łącznie występujących przesłankach, jak przy odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadach ogólnych. Dochodzi tu jednak dodatkowa przesłanka, którą jest prawidłowe powierzenie mienia. Powstała szkoda opiera się natomiast na domniemanej winie pracownika w razie wykazania, że pracownik nie wyliczył się z powierzonego mienia.

Istotne jest również to, że przy konstrukcji odpowiedzialności majątkowej na zasadach ogólnych brak wykazania przez pracodawcę uchybień lub nawet ich udowodnienie, ale bez wykazania związku przyczynowego między nimi a szkodą, powoduje oddalenie powództwa. Konieczne jest bowiem łączne zaistnienie wszystkich czterech przesłanek.

Natomiast przy odpowiedzialności za mienie powierzone na pracodawcy ciąży jedynie obowiązek wykazania szkody, bez potrzeby wykazywania uchybień pracownika. Oznacza to jednocześnie, iż uwolnienie się pracownika od odpowiedzialności za powierzone mienie możliwe jest tylko poprzez wykazanie, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, przy czym ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa tu nie na pracodawcy, lecz na pracowniku.

W konsekwencji nieumyślna wina pracownika nie rzutuje wprost na obniżenie odszkodowania należnego pracodawcy, jak ma to miejsce w przypadku odpowiedzialności majątkowej ponoszonej przez pracownika na zasadach ogólnych. Ponadto wysokość odszkodowania obejmuje nie tylko rzeczywistą stratę pracodawcy, ale także utracone przez niego korzyści.

PRZYKŁAD

PRZEKROCZENIE OBOWIĄZKÓW PRACOWNICZYCH

Pracownik zatrudniony na stanowisku kierowcy samowolnie używa samochodu pracodawcy i wykorzystuje go w celu przewiezienia materiałów budowlanych na prywatną budowę. Podczas jazdy dochodzi do kolizji, w którym szkodę ponosi właściciel innego pojazdu. Pracownik w takiej sytuacji nie wykonuje swoich obowiązków pracowniczych. Dlatego za szkodę wynikłą wskutek takiego zachowani odpowie on na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.

PRZYKŁAD

WYSOKOŚĆ ODSZKODOWANIA REGRESOWEGO

Podczas robót budowlanych pracownik uszkodził samochód innej osoby. Pracodawca wypłacił poszkodowanemu odszkodowanie w wysokości 14 tys. zł. W dniu wyrządzenia szkody pracownik zarabiał miesięcznie 2500 zł, a w chwili wyrównania szkody przez pracodawcę było ono wyższe ze względu na wykonywanie dodatkowych prac i wynosiło 3200 zł. W omawianym przypadku pracodawcy przysługuje regres w stosunku do pracownika. Wyjaśnienia wymaga natomiast kwestia ustalenia jego wysokości. Pomimo że pracodawca wyrównał osobie trzeciej szkodę w wysokości 14 tys. zł, to regres wobec pracownika może dotyczyć jedynie kwoty 9600 zł (3200 x 3 miesiące = 9600 zł).

PRZYKŁAD

UMOWA O WSPÓŁODPOWIEDZIALNOŚCI TYLKO Z PRACOWNIKAMI

Pracodawca zamierza zawrzeć umowę o współodpowiedzialności z trzema pracownikami zatrudnionymi w sklepie oraz dwiema osobami odbywającymi staż na podstawie skierowania z urzędu pracy. Według obowiązujących przepisów nie można skutecznie zawrzeć umowy o wspólnej odpowiedzialności majątkowej z osobami niemającymi statusu pracowniczego, tj. zatrudnionymi na innej podstawie niż umowa o pracę (względnie spółdzielcza umowa o pracę) lub odbywającymi staż. Dlatego w opisanej sytuacji nie jest możliwe zawarcie ważnej umowy o współodpowiedzialności z osobami, które odbywają staż u pracodawcy bez nawiązania stosunku pracy.

Pracownik, któremu powierzono z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się takie mienie jak: pieniądze, papiery wartościowe lub kosztowności, narzędzia, instrumenty lub podobne przedmioty, a także środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, odpowiada w pełnej wysokości za szkodę wyrządzoną w tym mieniu. Poza tym pracownikowi mogą być powierzone także inne składniki mienia.

Z uwagi na pełną odpowiedzialność pracowniczą za szkodę wyrządzoną w mieniu powierzonym należy wyraźnie rozgraniczyć mienie powierzone pracownikowi od mienia oddawanego mu tylko do dyspozycji w celu wykonywania swoich obowiązków. Za szkody wyrządzone w tym drugim mieniu pracownik odpowiada bowiem na zasadach ogólnych.

Dla żądania odszkodowania od pracownika, który nie zwrócił lub nie wyliczył się z powierzonego mienia, istotne znaczenie ma ustalenie, czy mienie powierzone zostało mu w sposób umożliwiający sprawowanie nad nim pieczy. Chodzi więc o to, czy pracodawca jest w stanie udowodnić fakt przekazania do rąk pracownika poszczególnych składników mienia pracodawcy i to zarówno pod względem ilościowym, jak i wartościowym.

Nie zawsze pracownik będzie jednak zobowiązany do zapłaty odszkodowania. Jest on bowiem zwolniony od odpowiedzialności za szkodę powstałą w powierzonym mu mieniu w takim zakresie, w jakim wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych. Taką przykładowo przyczyną może być niezapewnienie przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia.

Przyczynienie się pracodawcy do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów może przykładowo polegać na niewłaściwej organizacji pracy, braku odpowiedniego nadzoru czy uchybieniach w zakresie inwentaryzacji. Z drugiej jednak strony nie każde utrudnienie w sprawowaniu pieczy nad powierzonym mieniem może stanowić okoliczność zwalniającą pracownika od odpowiedzialności za powstałą szkodę.

Przyjmuje się bowiem, że pracownik jest obowiązany informować pracodawcę o zagrożeniach w zapewnieniu należytego zabezpieczenia powierzonego mu mienia i współdziałać z nim w celu stworzenia warunków zapewniających należyte jego zabezpieczenie.

Współodpowiedzialność majątkowa za mienie powierzone jest rodzajem odpowiedzialności podzielonej między kilku pracowników. Stanowi ona odstępstwo od zasady indywidualnego rozliczania się z mienia powierzonego przez pracodawcę, powodujące odpowiedzialność pracowników także za szkody wyrządzone wyłącznie przez niektórych z nich, chyba że zdołają wykazać, że szkodę wyrządzili w całości lub w określonej części niektórzy z pracowników.

Szczegółowe zasady stosowania tego rodzaju odpowiedzialności oraz tryb łącznego powierzenia mienia zostały unormowane w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie kodeksu pracy. Podstawową gwarancję w zakresie tego rodzaju odpowiedzialności stanowi natomiast wymóg zawarcia pisemnej umowy o współodpowiedzialności.

Warunek dokonania pomiędzy pracodawcą a pracownikami pisemnych ustaleń co do warunków sprawowania wspólnej pieczy nad powierzonym mieniem narzuca kodeks pracy, który od zawarcia stosownej umowy uzależnia istnienie określonej w niej odpowiedzialności pracowniczej.

Warunkiem ustanowienia wspólnej odpowiedzialności majątkowej jest powierzenie mienia łącznie wszystkim pracownikom, którzy mają być objęci taką odpowiedzialnością. Dokonuje się tego na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej z ich udziałem lub z udziałem osób przez nich wskazanych, z zapewnieniem im możliwości zgłaszania uwag w związku z przebiegiem i wynikami czynności inwentaryzacyjnych.

W przypadku współodpowiedzialności majątkowej pracownicy ponoszą konsekwencje finansowe w częściach określonych w umowie, które mogą być równe lub zróżnicowane. Zakres odpowiedzialności dla każdego pracownika związanego umową wyraża się na ogół w stosunku procentowym lub ułamkowym do wyrządzonej szkody.

Odstępstwem od tej zasady jest sytuacja, w której zostanie stwierdzone, że cała szkoda lub jej określona część została spowodowana przez niektórych pracowników. Wówczas przepisy zezwalają na obciążenie odpowiedzialnością za cały niedobór lub określoną jego część tylko niektórych pracowników. Należy zauważyć, że obciążenie odpowiedzialnością sprawców szkody nie wyłącza ich odpowiedzialności za resztę niedoboru wraz z pozostałymi pracownikami, na zasadach określonych w umowie współodpowiedzialności.

Należy też podkreślić, iż wspólna odpowiedzialność majątkowa pracowników nie ma charakteru odpowiedzialności solidarnej, nawet jeśli zgodnie z umową odpowiadają oni w częściach równych. Jeżeli pracownicy zobowiązali się w ramach umowy do ponoszenia przez każdego z nich odpowiedzialności za całą powstałą szkodę, czyli solidarnie, to umowa w tej części staje się nieważna, a pracownicy w konsekwencji odpowiadać będą za szkodę w częściach równych.

Dla ważności umowy istotne jest:

• uzyskanie zgody wszystkich pracowników, którzy mają umowę podpisać,

• uzyskanie zgody wszystkich pracowników, z którymi umowa została zawarta, na to, aby w miejscu, w którym znajduje się powierzone mienie, mogły przebywać inne osoby, które nie ponoszą z nimi wspólnej odpowiedzialności,

• zawarcie nowej umowy przy każdej zmianie w składzie pracowników objętych wspólną odpowiedzialnością majątkową.

PRZYKŁAD

ZAKRES ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA POWIERZONE MIENIE

Pracodawca zawarł umowę o współodpowiedzialności z trzema pracownikami zatrudnionymi w hurtowni, według której wszyscy odpowiedzialni są w częściach równych. Jeden z pracowników został skazany za kradzież towarów z hurtowni o wartości 12 tys. zł. Inwentaryzacja wykazała jednak niedobór o 6 tys. zł wyższy. Prawomocne skazanie za kradzież jednego z pracowników nie przesądza samo przez się o zwolnieniu od odpowiedzialności pozostałych pracowników, którzy na podstawie umowy przyjęli wspólną pieczę nad powierzonym mieniem. Najistotniejsze jest tu ustalenie, w jakim zakresie wyłącznie skazany pracownik przyczynił się do powstania szkody. W przytoczonej sytuacji skazany pracownik odpowiada wyłącznie za szkodę w wysokości 12 tys. zł. Oznacza to, że resztę niedoboru powinni pokryć dwaj pozostali pracownicy, nie wyłączając jednak pracownika skazanego, który odpowiada także na zasadach określonych w umowie współodpowiedzialności. Każdy z trzech odpowiedzialnych pracowników zobowiązany jest zatem pokryć pozostały niedobór w częściach równych, czyli w kwocie 2 tys. zł.

Pracodawca żądając od pracownika naprawienia wyrządzonej mu szkody ma do wyboru różne procedury prawne. Na początku warto jednak podjąć próbę porozumienia się z pracownikiem, a gdy okaże się to zawodne, pozostaje droga sądowa.

Każda z procedur służących zrekompensowaniu szkód wyrządzonych przez pracownika ma swoje podstawy prawne, które określają reguły, jakimi należy się w danym przypadku kierować. Dlatego znajomość odpowiednich procedur daje pracodawcy większe możliwości odzyskania tego, co utracił wskutek szkód pracowniczych, oraz pozwala na skuteczniejsze zabezpieczenie swoich interesów. O tym, czy dany sposób egzekwowania odszkodowania przyniesie dla pracodawcy określony efekt, zadecyduje jednak to, w jakiej formie i jakie czynności podjął przed powstaniem ewentualnej szkody ze strony pracownika.

Określone procedury sprzyjające minimalizowaniu strat z tytułu szkód pracowniczych zawarte zostały w przepisach prawa, ale wiele istotnych rozwiązań pozostaje poza uregulowaniami prawnymi. Wymienić tu choćby warto działania o charakterze techniczno-organizacyjnym, zabezpieczające majątek pracodawcy, czy kwestie związane z właściwym doborem kadry pracowniczej.

Poza tym wśród form zabezpieczających majątek pracodawcy ważną rolę odgrywają ubezpieczenia majątkowe i osobowe, a także inne mechanizmy prawne o charakterze gwarancyjnym. Trzeba jednak mieć na uwadze, że podstaw prawnych wymienionych form nie należy szukać w przepisach prawa pracy, lecz przede wszystkim w regulacjach prawa cywilnego i w ustawach szczególnych.

Rzecz jasna, by dochodzić odszkodowania w jakiejkolwiek formie, pracodawca musi narpierw ustalić okoliczności powstania szkody, oszacować jej rozmiary i ustalić podstawy odpowiedzialności pracownika. Gdy kwestia odpowiedzialności nie będzie budzić wątpliwości, a wysokość odszkodowania zostanie ustalona, pracodawca powinien najpierw podjąć próbę porozumienia się z pracownikiem celem zapłaty odszkodowania w sposób dobrowolny.

Nie ulega wątpliwości, że pracodawca ma prawo egzekwować od pracownika wyrównania szkody, jaką mu wyrządził. Niekiedy jednak zapłata może okazać się utrudniona. Bywa tak, gdy oszacowana szkoda jest pokaźna, a pobory pracownika niezbyt duże. W takich sytuacjach przede wszystkim pracownik zainteresowany jest zawarciem porozumienia z pracodawcą. Niekiedy jednak w obliczu mało obiecujących prognoz, co do szybkiego zrekompensowania poniesionej szkody, również w interesie pracodawcy jest ugodowe obniżenie odszkodowania, tak aby stało się ono możliwe do wyegzekwowania.

W zależności od rozmiarów powstałej szkody i okoliczności jej wyrządzenia porozumienie może przybierać różną postać. Najczęściej jednak w tej fazie wyrównanie szkody opiera się na pewnych ustępstwach ze strony pracodawcy. Może on przykładowo rozłożyć na raty kwotę odszkodowania i za zgodą pracownika wyrażoną na piśmie potrącać ją z jego pensji z zachowaniem oczywiście zasad ochrony wynagrodzenia.

W sprawach o odszkodowanie z tytułu wyrządzonej szkody można posłużyć się także umową ugody. Stanowi ona swoisty rodzaj kompromisu, sprowadzający się do ustępstw, zarówno ze strony pracownika, jak i pracodawcy. Nie zawsze bowiem w interesie stron jest prowadzenie sporu. Wręcz przeciwnie ugodowe załatwienie spornej kwestii stanowi w wielu sytuacjach większą gwarancję wykonania określonego zobowiązania. Dlatego też po tę formę umowy można sięgnąć także wtedy, gdy pracownik jest zobowiązany zapłacić pracodawcy odszkodowanie z tytułu wyrządzonej szkody.

Z inicjatywą zawarcia ugody może wystąpić zarówno pracownik, jak i pracodawca. Z reguły jest to rozwiązanie korzystne dla obu stron, gdyż na mocy ugody ustala się takie warunki zapłaty odszkodowania, które uwzględniają możliwości płatnicze pracownika i jednocześnie stwarzają pracodawcy realne szanse naprawienia szkody. Strony mają pełną swobodę w zakresie obniżania odszkodowania, gdyż nie są ograniczone żadną granicą kwotową.

W przypadku niezrealizowania postanowień ugody przez pracownika podlega ona wykonaniu w trybie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, po nadaniu jej klauzuli wykonalności przez sąd pracy. Zasada ta odnosi się do ugody pozasądowej. Ugody sądowe stanowią natomiast tytuł egzekucyjny na ogólnych zasadach oraz tytuł wykonawczy, po nadaniu im klauzuli wykonalności. Kodeks pracy daje więc możliwość poddania egzekucji sądowej, w trybie przepisów k.p.c. ugody zawartej pomiędzy stronami stosunku pracy. Od tej zasady istnieją jednak pewne wyjątki. Sąd pracy, kontrolując zgodność zawartej ugody z przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego, odmówi bowiem nadania klauzuli wykonalności ugodzie, jeżeli ustali, że jest ona sprzeczna z prawem lub wymienionymi zasadami.

Jeżeli pracodawca zainteresowany jest wyrównaniem szkody, a procedury wewnątrzzakładowe nie przynoszą oczekiwanego efektu, jedynym sposobem jej naprawienia jest uruchomienie procedury sądowej. Dochodzenie roszczeń na drodze sądowej uzależnione jest od wielu okoliczności danej sprawy, z których najistotniejsze to:

• wysokość szkody, która może mieć wpływ na właściwość rzeczową sądu,

• formy zabezpieczenia roszczeń pracodawcy,

• ugoda pozasądowa, pozwalająca na ominięcie procesu sądowego i przeprowadzenie egzekucji po uzyskaniu klauzuli wykonalności.

Sprawy z powództwa pracodawcy o naprawienie szkody rozpoznają sądy pracy. Zainicjowana przez pracodawcę procedura sądowa, niekoniecznie jednak musi oznaczać kontynuowanie procesu, bowiem już na wstępie może dojść do zawarcia ugody sądowej. W praktyce często się zdarza, że brak porozumienia w ramach procedur wewnątrzzakładowych, nie wyklucza dojścia do kompromisu przed sądem pracy.

Istotną rolę w dochodzeniu roszczeń majątkowych odgrywają terminy przedawnienia. Okresy te są zróżnicowane i w zależności od wielu uwarunkowań są krótsze albo dłuższe. Istotne jest jednak to, że wiążą one strony i że terminów przedawnienia nie można skracać ani przedłużać przez czynność prawną.

O okresie przedawnienia decyduje wina pracownika. I tak roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika z winy nieumyślnej ulegają przedawnieniu z upływem jednego roku od dnia, w którym powziął on wiadomość o powstaniu szkody, ale nie później niż z upływem trzech lat od dnia jej wyrządzenia.

Jeżeli jednak pracownik umyślnie doprowadził do umniejszenia majątku pracodawcy, to do roszczeń z tego tytułu zastosowanie będą miały przepisy kodeksu cywilnego. Oznacza to, że roszczenie pracodawcy przedawnia się po trzech latach od dnia, w którym dowiedział się on o powstałej szkodzie i o sprawcy zobowiązanym do jej naprawienia oraz w każdym przypadku z upływem dziesięciu lat od dnia wyrządzenia szkody.

DANUTA KLUCZ