Wpływ dyżuru na organizację pracy

Dyżur jest okresem pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub innym wyznaczonym miejscu (art. 151⁵ § 1 k.p.). Cechą charakterystyczną dyżuru jest więc to, że w przeciwieństwie do pozostawania w pogotowiu do pracy (art. 137 k.p.) czy przestoju (art. 81 k.p.) jego pełnienie odbywa się poza godzinami pracy.

Jak zakwalifikować wypadek podczas dyżuru >>

Dyżurem nie jest także przedłużona nieobecność pracownika w miejscu pracy, podczas której z przyczyn niezależnych od siebie nie świadczy pracy, lecz oczekuje na jej przydział. Dyżur jest bowiem zaplanowanym elementem organizacji pracy. Należy przy tym podkreślić, że pracodawca ma pełne prawo ustalić dyżur na jakikolwiek dzień tygodnia, nie wyłączając niedziel i dni ustawowo wolnych od pracy. Musi też powiadomić pracownika o potrzebie pozostawania w dyspozycji pracodawcy.

Przykład

Ze względu na zwiększoną liczbę zamówień pracodawca polecił pracownikom pracę w godzinach nadliczbowych. W ramach nadgodzin pakowano m.in. towary do pudeł. Dostarczenie jednej partii pudeł opóźniło się. Wskutek tego pracownicy przez godzinę nie wykonywali pracy. Pracodawca nie może uznać tej godziny za dyżur, lecz ma obowiązek rozliczyć ją jako godzinę nadliczbową.

Z kolei „wykonywanie pracy wynikającej z umowy o pracę” oznacza, że podczas dyżuru pracownik może wykonywać pracę wykraczającą poza uzgodniony w umowie o pracę rodzaj pracy. Z umowy o pracę wynika bowiem nie tylko obowiązek wykonywania takiej pracy, lecz pod pewnymi warunkami także pracy innego rodzaju (np. art. 42 § 4 k.p.).

Pracownik może odmówić stawienia się na dyżur wyłącznie w razie wystąpienia wyjątkowych okoliczności. Pełnienie dyżuru jest bowiem obowiązkiem pracowniczym. Odmowa uzasadnia rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w trybie art. 52 § 1 pk 1 k.p. Mamy wówczas do czynienia z ciężkim naruszeniem podstawowego obowiązku pracowniczego (wyrok SN z 7 września 1999 r., I PKN 224/99). Pracodawca może oczywiście zastosować łagodniejsze środki dyscyplinujące wobec pracownika, np. karę porządkową.

Miejsce pełnienia dyżuru

Pracownik może pełnić dyżur w zakładzie pracy albo w domu (tzw. dyżur pod telefonem). Przez pojęcie „dom” należy rozumieć miejsce, w którym pracownik mieszka z zamiarem stałego pobytu. A zatem nie można uznawać za „dom” – w rozumieniu przepisu o dyżurze – miejsca, w którym pracownik przebywa czasowo, np. hotel, w którym pracownik zatrzymał się podczas delegacji (wyrok SN z 31 stycznia 1978 r., I PRN 147/77).

Powyższe rozróżnienie jest istotne ze względu na odmienne zasady rekompensaty dyżuru. Mianowicie za czas pełnienia dyżuru w domu prawo pracy nie przyznaje pracownikowi żadnej rekompensaty. Natomiast układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania, umowa o pracę czy nawet osobna umowa mogą przewidywać rekompensatę za tego rodzaju „dyżur”. Natomiast inaczej należy traktować sytuację, gdy pracownik pełniący dyżur pod telefonem zostanie wezwany do wykonania pracy, np. w celu usunięcia awarii. Wówczas będziemy mieć do czynienia z czasem pracy w godzinach nadliczbowych, za który pracownikowi przysługuje wynagrodzenie.

Przykład

Oddelegowany pracownik mieszkał w hotelu. W związku z przedłużającymi się obradami zarządu spółki zarząd zobowiązał pracownika do pozostawania w nocy na dyżurze pod telefonem i e-mailem. Nie był to dyżur w domu, lecz dyżur pełniony w innym wyznaczonym miejscu, za który pracownikowi przysługuje rekompensata.

Wykonywanie pracy podczas dyżuru

Ważne jest także odróżnienie dyżuru, podczas którego pracownik nie wykonuje żadnej pracy, od dyżuru połączonego z pracą, ponieważ czas dyżuru, podczas którego pracownik świadczył pracę, wlicza się do czasu pracy. Gdy dyżur łączy się ze świadczeniem pracy, wówczas godziny przepracowane są wliczane do czasu pracy i traktowane jako nadliczbowe, a pracownik otrzymuje wynagrodzenie oraz dodatek za godziny nadliczbowe albo czas wolny.

Jak rekompensować dyżur pełniony w dniu wolnym od pracy >>

Oczywiście, jeżeli okaże się, że pracownik w danym miesiącu nie przepracował obowiązującego go wymiaru czasu pracy, to godziny pracy podczas dyżuru uzupełnią ten wymiar i pracownik otrzyma wynagrodzenie jak za normalne godziny pracy (ww. wyrok I PRN 147/77). Natomiast dyżur przypadający na godziny normalnej pracy, objętej wypłacanym miesięcznym wynagrodzeniem za pracę, nie uzasadnia obowiązku pracodawcy wypłacania dodatkowego wynagrodzenia (wyrok SN z 29 września 1977 r., I PRN 137/77).

Dyżur bez świadczenia pracy

W zamian za czas dyżuru, podczas którego pracownik nie świadczył pracy (z wyłączeniem dyżuru pełnionego w domu pracownika), przysługuje mu czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, niezależnie od tego, kiedy pracownik pełnił ten dyżur. Jeżeli pracodawca nie ma możliwości udzielenia czasu wolnego, pracownik otrzyma wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony – 60% wynagrodzenia.

Jak obliczyć wynagrodzenie za dyżur >>

Jeżeli pracownik podczas dyżuru przez jakiś czas świadczył pracę, to dyżur w tej części, w której praca była wykonywana (bez względu na to, czy wykonywana praca jest zgodna z umówioną czy nie), wlicza się do czasu pracy. Natomiast za pozostałą część dyżuru przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. Często dyżuru, podczas którego pracownik przez cały czas lub większość czasu powinien świadczyć pracę, nie traktuje się jak dyżur w rozumieniu art. 151⁵ k.p. Z istoty dyżuru wynika bowiem, że podczas jego trwania pracownik pozostaje w gotowości do pracy, która to potrzeba wystąpi sporadycznie.

Przykład

Pracownik dyżurował 4 godziny w nocy, z czego pracę wykonywał 2 godziny. Te 2 przepracowane godziny należy potraktować jak godziny nadliczbowe – pracownik otrzyma wynagrodzenie wraz z dodatkami za pracę w godzinach nadliczbowych i dodatkiem za pracę w nocy albo czas wolny. Za godziny nieprzepracowane pracownikowi należy się czas wolny w wymiarze 2 godzin, a jeżeli pracodawca nie będzie miał możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie określone w art. 151⁵ § 3 k.p.

Kodeks pracy nie określa terminu, w jakim pracownik powinien otrzymać czas wolny w zamian za pełniony dyżur. Postanowienia dotyczące tej kwestii mogą znaleźć się w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy, a jeśli tam nie są uregulowane – decyzję podejmuje pracodawca, biorąc pod uwagę m.in. propozycje pracownika.

Podstawa prawna:

• art. 42 § 4, 81, 151, 151⁵ Kodeksu pracy.

Orzecznictwo:

• wyrok SN z 29 września 1977 r. (I PRN 137/77, OSNC 1978/2/38),
• wyrok SN z 31 stycznia 1978 r. (I PRN 147/77, PiZS 1979/4/73 i OSNC 1978/7/126),
• wyrok SN z 7 września 1999 r. (I PKN 224/99, OSNP 2001/1/7).