Naruszenie przepisów o urlopach wypoczynkowych - jakie kary?

Dni wolne od pracy i urlopy wypoczynkowe

Prawo do wypoczynku jest jednym z podstawowych uprawnień pracowniczych wynikających z kodeksu pracy. Jest prawem zapisanym, nie tylko w kodeksie pracy, ale również i w art. 66 ust. 2 Konstytucji RP, z którego wynika, że pracownik ma prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów. Uwzględnienie w Konstytucji prawa do wypoczynku podkreśla jego znaczenie. Dodatkowo w kodeksie pracy prawo do wypoczynku zostało uznane za podstawową zasadę prawa pracy. Zgodnie z art. 14 kodeksu pracy, pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.

Sankcje karne za naruszenie przepisów o urlopach wypoczynkowych

Ustawodawca chcąc zabezpieczyć prawo pracownika do wypoczynku ustanowił w artykule 282 § 1 kodeksu pracy sankcję w postaci kary grzywny za nie udzielenie przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego lub bezpodstawne obniżenie wymiaru tego urlopu. Jak podaje W. Radecki (Radecki W., Przestępstwa i wykroczenia przeciwko prawom pracownika, Warszawa 1999 r., s. 198) „wszystkie wykroczenia przewidziane w art. 282 kodeksu pracy są wykroczeniami indywidualnymi, na co wskazuje zwrot „wbrew obowiązkowi”. Oznacza on, że wykroczenia dopuścić się może tylko osoba, która została obciążona obowiązkiem udzielenia urlopów (art. 282 § 1 pkt 2 ). Za wykroczenia z art. 282 § 1 pkt 2 praktycznie odpowiadać może tylko pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu”.

Na podstawie art. 282 § 1 pkt 2 wyodrębnić można dwa wykroczenia:

1) nieudzielenie przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego,

2) bezpodstawne obniżenie wymiaru takiego urlopu.

W związku z tym penalizowanym czynem nie będzie odwołanie pracownika z urlopu, nawet bezpodstawne, czy też nie sporządzenie planu urlopów (w sytuacji, gdy w zakładzie pracy działają związki zawodowe i nie ma ich zgody na nieutworzenie planu). Warto jednakże zauważyć, że choć artykuł 282 § 1 kodeksu pracy nie reguluje kwestii ekwiwalentu pieniężnego, ani wynagrodzenia urlopowego, to niewypłacenie tych świadczeń będzie stanowiło wykroczenie z art. 282 § 1 pkt 1. W myśl którego, kto, wbrew obowiązkowi nie wypłaca w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia przysługującego pracownikowi albo uprawnionemu do tego świadczenia członkowi rodziny pracownika, wysokość tego wynagrodzenia lub świadczenia bezpodstawnie obniża albo dokonuje bezpodstawnych potrąceń, podlega karze grzywny.

Wykroczenie - rodzaje kar

Definicje wykroczenia zawiera art. 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń, w myśl którego, aby dany czyn mógł być uznany za wykroczenie, musi być społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany.

Ponadto wykroczeniem jest tylko czyn zawiniony; można go popełnić zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne[1]. Wykroczenie umyślne zachodzi wtedy, gdy sprawca ma zamiar popełnić czyn zabroniony, to znaczy chce go popełnić. Wówczas działa w zamiarze bezpośrednim (przykładem może być polecenie kobiecie pracy w godzinach nadliczbowych przy wiedzy, że jest ona ciężarna). Umyślność zachodzi także wtedy, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i godzi się na to. Wówczas działa w zamiarze ewentualnym (np. pracodawca, przewidując, że w jego zakładzie stosuje się niebezpieczne substancje chemiczne i niebezpieczne preparaty nieposiadające kart charakterystyki i opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem, godzi się na to)[2].

Z nieumyślnością mamy do czynienia wówczas, gdy co prawda sprawca nie ma zamiaru popełnić wykroczenia, ale popełnia je przez to, że przewiduje możliwość jego popełnienia, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie oraz wówczas, gdy sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, choć powinien i może ją przewidzieć (np. nie zdając sobie sprawy z tego, iż ma do czynienia z substancjami i preparatami niebezpiecznymi, stosuje je, pomimo że nie posiadają one kart swojej charakterystyki i opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem)[3].

W razie nieudzielenia przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego lub bezpodstawnego obniżenia wymiaru tego urlopu (podobnie jak w przypadku pozostałych wykroczeń przeciwko prawom pracownika) na osobę odpowiedzialną może zostać nałożona kara grzywny w wysokości od 1000 zł do 30 000 zł. Możliwe jest jednak także zastosowanie przez inspektora pracy lub Sąd kary nagany[4], środka oddziaływania społecznego[5], a także środka oddziaływania wychowawczego[6].

Naganę można orzec wtedy, gdy ze względu na charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy należy przypuszczać, że zastosowanie tej kary jest wystarczające do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Nie można orzec nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim.

Na podstawie art. 41 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń w stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego.

W razie odstąpienia od wymierzenia kary można zastosować do sprawcy środek oddziaływania społecznego, mający na celu przywrócenie naruszonego porządku prawnego lub naprawienie wyrządzonej krzywdy, polegający zwłaszcza na przeproszeniu pokrzywdzonego, uroczystym zapewnieniu niepopełniania więcej takiego czynu albo zobowiązania sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.

Stopień szkodliwości społecznej i cele kary

Ogólne dyrektywy wymiaru kary reguluje ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń. W myśl art. 33 § 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń organ orzekający wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę za dane wykroczenie, oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu i biorąc pod uwagę cele kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do ukaranego. Wymierzając karę, organ orzekający bierze pod uwagę w szczególności rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej wykroczeniem, stopień winy, pobudki, sposób działania, stosunek do pokrzywdzonego, jak również właściwości, warunki osobiste i majątkowe sprawcy, jego stosunki rodzinne, sposób życia przed popełnieniem i zachowanie się po popełnieniu wykroczenia.

Nałożona kara ma uświadomić sprawcy konieczność przestrzegania norm społecznych i ukształtować w nim wolę przestrzegania porządku prawnego w przyszłości. Kara powinna kształtować świadomość prawną społeczeństwa. Wyrok SO w Jeleniej Górze z 7.09.2017 r., VI Ka 285/17, LEX nr 2409770.

Sądy - sprawy o wykroczenia

Orzekanie w sprawach o wykroczenia należy do właściwości sądów. Sądy rozpatrują te sprawy w dwóch instancjach (w pierwszej instancji właściwy jest sąd rejonowy, w drugiej zaś - sąd okręgowy)[7].

Sądem odwoławczym w sprawach o wykroczenia podlegających właściwości sądów powszechnych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, jest:

1. sąd okręgowy do rozpoznania apelacji oraz zażaleń na postanowienia i zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku;
2. sąd rejonowy w innym równorzędnym składzie do rozpoznania pozostałych zażaleń.

Sąd apelacyjny rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę.

Sąd Najwyższy rozpoznaje kasacje i inne sprawy przekazane mu przez ustawę.

Środki odwoławcze

Środkami odwoławczymi są apelacja i zażalenie[8]. Kasację do Sądu Najwyższego w sprawach o wykroczenia mogą wnieść tylko podmioty wymienione w art. 110 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia: Prokurator Generalny lub Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka.

Wniosek o ukaranie - inspektor pracy

W sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika orzeka się na podstawie wniosku złożonego przez inspektora pracy. Wniosek o ukaranie powinien zawierać:

1. imię i nazwisko oraz adres obwinionego, a także inne dane niezbędne do ustalenia jego tożsamości;
2. określenie zarzucanego obwinionemu czynu ze wskazaniem miejsca, czasu, sposobu i okoliczności jego popełnienia;
3. wskazanie dowodów;
4. imię i nazwisko oraz podpis sporządzającego wniosek, a także adres gdy wniosek pochodzi od pokrzywdzonego.

Wniosek o ukaranie składany przez oskarżyciela publicznego powinien ponadto zawierać wskazanie:

1. przepisów, pod które zarzucany czyn podpada;
2. miejsca zatrudnienia obwinionego oraz, w miarę możności, danych o jego warunkach materialnych, rodzinnych i osobistych;
3. pokrzywdzonych, o ile takich ujawniono;
4. wysokości wyrządzonej szkody;
5. stanowiska osoby sporządzającej wniosek;
6. sądu właściwego do rozpoznania sprawy;
7. danych dotyczących uprzedniego skazania obwinionego za podobne przestępstwo lub wykroczenie, jeżeli oskarżyciel powołuje się na tę okoliczność.

Inspektor pracy jest w tych sprawach oskarżycielem publicznym[9]. W każdej sprawie o wykroczenie wniosek może wnieść również prokurator. Może on także wstąpić do postępowania wszczętego przez inspektora pracy. Wówczas udział inspektora jest wyłączony[10].

W celu ustalenia, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz zebrania danych niezbędnych do sporządzenia takiego wniosku lub jego uzupełnienia, inspektor pracy może w miarę potrzeby przesłuchiwać świadków, dokonywać oględzin i przeszukania, okazywać osoby, wzywać do wydania lub okazania dokumentu lub przedmiotu mającego znaczenie dowodowe dla sprawy, a także powoływać i przesłuchiwać biegłych oraz wzywać specjalistów, przy czym czynności tych dokonuje się, o ile to możliwe, na miejscu popełnienia czynu, bezpośrednio po jego ujawnieniu.

Czynności wyjaśniające i grzywna

W toku czynności wyjaśniających inspektor pracy ma obowiązek przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Przed przesłuchaniem należy osobie przesłuchiwanej wyjaśnić, o jakie wykroczenie może być obwiniona, oraz pouczyć ją o prawie do odmowy złożenia wyjaśnień, a także o możliwości zgłoszenia własnych dowodów. Z czynności tej sporządza się protokół[11].

Po przeprowadzeniu czynności wyjaśniających inspektor pracy może nie kierować sprawy na drogę sądową, tylko nałożyć grzywnę w drodze mandatu karnego, jeżeli uzna, że kara ta będzie wystarczająca[12]. W takim przypadku grzywna może być nałożona w wysokości do 2000 zł[13]. Jednakże, poza uznaniem inspektora pracy, konieczna jest również zgoda sprawcy wykroczenia na jego przyjęcie. Odmowa przyjęcia mandatu również będzie powodowała konieczność sporządzenia wniosku o ukaranie przez inspektora pracy. Będzie on też zobowiązany do umieszczenia informacji we wniosku o ukaranie o odmowie przyjęcia mandatu przez sprawcę wykroczenia.

Wyjątkowo, jeżeli ukarany co najmniej dwukrotnie za wykroczenie przeciwko prawom pracownika określone w kodeksie pracy popełnia w ciągu 2 lat od dnia ostatniego ukarania takie wykroczenie, mandat może opiewać na kwotę do 5000 zł.

Mandat karny

W postępowaniu mandatowym inspektor pracy może nakładać grzywnę w drodze mandatu karnego:

1. wydawanego ukaranemu po uiszczeniu grzywny bezpośrednio funkcjonariuszowi, który ją nałożył;
2. kredytowanego, wydawanego ukaranemu za potwierdzeniem odbioru;
3. zaocznego.

Mandatem karnym, gotówkowym, może być nałożona grzywna jedynie wobec osoby czasowo przebywającej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub niemającej stałego miejsca zamieszkania albo pobytu. Mandat taki staje się prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny funkcjonariuszowi, który ją nałożył. Mandatem karnym, kredytowanym, może być nałożona grzywna jedynie wobec osoby innej niż osoba czasowo przebywająca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub niemająca stałego miejsca zamieszkania albo pobytu albo mającej miejsce stałego zamieszkania lub pobytu na terytorium innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Mandat powinien zawierać pouczenie o obowiązku uiszczenia grzywny w terminie 7 dni od daty przyjęcia mandatu oraz o skutkach nieuiszczenia grzywny w terminie. Staje się on prawomocny z chwilą pokwitowania jego odbioru przez ukaranego.

Mandatem karnym zaocznym można nałożyć grzywnę w razie stwierdzenia wykroczenia, którego sprawcy nie zastano na miejscu jego popełnienia, gdy nie zachodzi wątpliwość co do osoby tego sprawcy; mandat taki pozostawia się wówczas w takim miejscu, aby sprawca mógł go niezwłocznie odebrać. Mandat karny, zaoczny, powinien wskazywać, gdzie w terminie 7 dni od daty jego wystawienia ukarany może uiścić grzywnę, oraz informować o skutkach jej nieuiszczenia w tym terminie. Staje się on prawomocny z chwilą uiszczenia grzywny we wskazanym miejscu i terminie[14].

Ukarany mandatem, który uważa, że czyn, za który nałożono grzywnę, nie jest wykroczeniem, ma prawo w ciągu 7 dni od uprawomocnienia się mandatu wystąpić do sądu z wnioskiem o jego uchylenie.

Nieudzielenie urlopu jako przestępstwo

W skrajnych sytuacjach nieudzielanie urlopu może być traktowane jako przestępstwo. Zgodnie z brzmieniem art. 218 § 1a ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks karny: kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Powstaje jednak wątpliwość, kiedy mamy do czynienia ze złośliwością bądź uporczywością. Jak podaje W. Radecki[15] „pojęcie złośliwości jest tradycyjną kategorią prawa karnego, a zwłaszcza prawa wykroczeń….Pojęcie złośliwości było interpretowane także na gruncie art. 190 kodeksu karnego z 1969 r. W komentarzach do tego kodeksu czytamy, iż złośliwość w naruszaniu praw pracownika zachodzi zwłaszcza wówczas, gdy przełożony wbrew oczywistemu obowiązkowi prawnemu załatwia sprawę na niekorzyść pracownika w okolicznościach, w których wynika, że odgrywa tu rolę nie wzgląd rzeczowy, lecz osobiste ujemne, nacechowane niechęcią, uprzedzeniem lub wprost animozją – nastawienie przełożonego lub innego funkcjonariusza powołanego do załatwienia sprawy. Wyjaśnienia te nadają się do przyjęcia także na gruncie art. 218 kodeksu karnego. Wynika z nich przede wszystkim, że działanie złośliwe to tylko działanie w zamiarze bezpośrednim, nacechowane chęcią dokuczenia, okazania lekceważenia itp. Co się tyczy uporczywości wskazywano, że zachodzi ona wówczas, gdy przełożony lub inny powołany do załatwienia spraw funkcjonariusz z reguły lub wielokrotnie mimo sprzeciwów pracownika odmawia jego żądaniu, chociaż jest ono uzasadnione i na prawie. Uporczywość charakteryzuje nie tylko stronę przedmiotową, lecz świadczy o złej woli sprawcy”.

W judykaturze przyjmuje się, że czynność sprawcza z art. 218 § 1a k.k. mająca postać złośliwego lub uporczywego naruszania praw pracowniczych może być zrealizowana zarówno w formie działania, jak i zaniechania. Uporczywe naruszanie praw pracownika stanowi znamię przestępstwa o charakterze subiektywno-obiektywnym. Uzależnione jest ono od łącznego wystąpienia: po pierwsze, uchybiania prawom pracowniczym w określonym interwale czasowym (co może prowadzić do ciągłego lub mającego postać cykliczną ich nierespektowania), po drugie, charakteryzującego się zawziętością nastawienia psychicznego sprawcy. Natomiast określająca stronę podmiotową złośliwość ma charakter czysto subiektywny[16].

[1] Art. 5 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń

[2] Art. 6 § 1 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń

[3] Jaśkowski K.,, E. Maniewska, Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, LEX/el. 2017

[4] Art. 36 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń

[5] Art. 39 § 4 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń

[6] Art. 41 ustawy z dnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń

[7] Art. 9 i 14 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2016 r. poz. 1713 ze zm. z 2017 r. Poz. 708)

[8] Art. 103 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[9] Art. 17 § 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[10] Art. 18 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[11] Art. 54 w zw. z art. 17 § 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[12] Art. 95 § 3 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[13] Art. 96 § 1a ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia

[14] art. 98 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2016r. poz. 1713 ze zmianami z 2017r. Poz. 708)

[15] Radecki W., Przestępstwa i wykroczenia przeciwko prawom pracownika, Warszawa 1999 r.,s. 123-125

[16] wyrok SN z dnia 19 grudnia 1979 r., V KRN 297/79, OSNPG 1980, nr 6, poz. 79; uchwała SN z dnia 9 czerwca 1976 r., VI KZP 13/75, OSNKW 1976, nr 7-8, poz. 86