Unijne przepisy dotyczące ochrony sygnalistów

Dnia 23 kwietnia Komisja Europejska wystąpiła z nowym, ciekawym projektem zmian legislacyjnych. Przepisy, zawarte w projekcie Dyrektywy Komisji Europejskiej w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa unijnego, mają na celu zapewnienia odpowiedni standard ochrony dla tzw. sygnalistów.

Inicjatywa prawodawcza Unii w tym zakresie, spowodowana jest niedawnymi skandalami takimi jak Panama Papers, Cambridge Anlalityca oraz LuxLeaks. Wszystkie powyższe działania sprzeczne z prawem, zostały wykryte dzięki osobom z wewnątrz, często pracownikom, którzy postanowili powiadomić o nieprawidłowościach w ich miejscach pracy, opinię publiczną.

Z uwagi na fakt, iż większość nieprawidłowości została wykryta właśnie dzięki osobom pracującym w danych przedsiębiorstwach, unijny prawodawca postanowił otoczyć ich szczególną ochroną. Bez wątpienia zmiany w prawie, mają skłonić do informowania o działaniach niezgodnych z prawem w jego miejscu pracy. Osoba taka nie będzie musiała obawiać się negatywnych konsekwencji od pracodawcy. Oczywistym jest, iż często pracownicy z obawy przed represjami pracodawcy, nie decydują się na podjęcie takiego ryzyka i milcząco akceptują działania sprzeczne z prawem.

Polecamy: RODO dla kadrowych i HR. Wzory dokumentów z objaśnieniami

W preambule projektu dyrektywy jako ratio legis unormowań wskazuje się także konieczność uszczelnienia prawa konkurencji w Unii Europejskiej, wskazując, że procedura tzw. leniency, funkcjonująca już od kliku lat, jest niewystarczająca.

Zgłoszenie jakich naruszeń wiązać będzie się z ochroną sygnalisty?

Artykuł pierwszy dyrektywy, wskazuje, że sygnalista uzyska ochronę na podstawie przepisów dyrektywy, w przypadku, gdy naruszenia dotyczyć będą: zamówień publicznych, usług finansowych, prania pieniędzy, finansowania terroryzmu, bezpieczeństwa produktów, bezpieczeństwa transportu, ochrony środowiska, bezpieczeństwa nuklearnego, bezpieczeństwa żywności, ochrony prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwa sieci i systemów informatycznych.

W świetle dyrektywy, zgłoszeniu podlegać będą takie zachowania, które stanowią naruszenia prawa unijnego, a także takie działania, które naruszają  regulacje prawne tylko w sposób pośredni.

Kim jest sygnalista?

Projekt dyrektywy wskazuje, iż jest to osoba zgłaszająca zauważone w swym miejscu pracy zachowania, które mogą naruszać interes publiczny np. szkodzić środowisku, zdrowiu publicznemu, prawom konsumenta oraz finansów publicznych UE. W projekcie wyszczególniono, że ochronę będzie mógł uzyskać pracownik, osoba podejmująca współpracę na zasadach samozatrudnienia, udziałowcy oraz osoby wchodzące w skład zarządu spółki, jakiekolwiek osoby pracujące pod nadzorem i kierunkiem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy. Co szczególnie „niebezpieczne” dla pracodawcy, z ochrony przewidzianej dla sygnalistów skorzystać będą mogli także wolontariusze i nie otrzymujący wynagrodzenia stażyści, a nawet osoby uczestniczące w procesie rekrutacji lub negocjacjach przed zawarciem umowy z pracodawcą.

Podsumowując - nowe przepisy mają zapewniać ochronę jak najszerszemu gronu podmiotów.

Których pracodawców dotyczyć będą przepisy dyrektywy?

Przede wszystkim, przepisy znajdą zastosowanie do wszystkich osób prawnych zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym, zatrudniającym co najmniej 50 pracowników lub takich których roczny zysk wynosi co najmniej 10 mln EUR. Przepisy znajdą zastosowanie do wszystkich osób prawnych w sektorze prywatnym, działających w sektorze usług finansowych lub szczególnie narażonych na zjawisko prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.

Jaki system zgłaszania naruszeń prawa unijnego przewiduje projekt dyrektywy ?

Unijny ustawodawca przewiduje trójstopniowy model zgłaszania naruszeń. Pierwszym będzie poziom wewnętrzny. Pracodawcy zobowiązani będą do ustanowienia odpowiednich mechanizmów zgłaszania naruszeń w swych przedsiębiorstwach.

Drugim poziomem, będzie procedura zewnętrzna. Państwa unijne zostaną zobowiązane do wskazania bądź ustanowienia organów kompetentnych do otrzymywania zgłoszeń i ich rozpatrywania.

Poza tym, sygnalista będzie mógł korzystać z ochrony, również w przypadku zgłoszenia naruszeń mediom i opinii publicznej. Jednakże, ochrona ta będzie mogła zostać udzielona tylko, gdy systemy zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego nie spowodowały zaprzestania naruszeń, a także gdy istnieje ryzyko wystąpienia nieodwracalnej szkody lub realne ryzyko zagrożenia interesu publicznego.

Jakie obowiązki nakładać będzie na pracodawców dyrektywa?

Przede wszystkim, pracodawcy zobowiązani będą do ustanowienia wewnętrznych procedur zgłaszania naruszeń, zapewniając poufność osobie zgłaszającej oraz ochronę przed wglądem w zgłoszenia osób nieuprawnionych. Pracodawca będzie zobowiązany także wskazać osobę lub dział, uprawniony do rozpatrywania otrzymanych zgłoszeń wraz ze wskazaniem czasu rozpatrzenia zgłoszenia i zawiadomienia zgłaszającego o wynikach przeprowadzonych działań (maksymalnie 3 miesiące). Pracodawca będzie zobowiązany do zapewnienia różnorodnych sposobów dokonywania zgłoszenia naruszeń (np. w formie pisemnej, elektronicznej, telefonicznej). Pracodawca zobowiązany będzie także do jasnego oraz łatwego dostępu do informacji związanych z procedurą dokonywania zgłoszenia. Fakultatywnie, możliwe będzie również powołanie tzw. „osoby zaufania”, do której zgłaszający będą mogli występować o uzyskanie poufnej porady.

Jakie środki ochrony unijny prawodawca przewidział dla sygnalisty?

Po pierwsze, dyrektywa przewiduje zasadę odwróconego ciężaru dowodowego. Oznacza to, że to pracodawca będzie musiał wykazać, iż działania wymierzone w pracownika - sygnalistę, nie stanowią formy represji za zgłoszenie przez niego naruszenia. Prawodawstwo państw członkowskich ma wykluczyć możliwości zawieszenia, zwolnienia, degradacji lub wstrzymania awansu w stosunku do zgłaszającego. Zabroniona ma być między innymi zmiana miejsca wykonywania pracy, obniżenie pensji lub zmiana godzin pracy czy pozbawienie możliwości wzięcia udziału w szkoleniach.  W projekcie dyrektywy szczegółowo wymienione zostały działania, których podjęcie przez pracodawcę będzie oznaczało zastosowanie negatywnych konsekwencji w stosunku do zgłaszającego. Przy czym należy pamiętać, iż jest to katalog otwarty, tak więc jako naruszenie praw sygnalisty, mogą zostać uznane także inne działania pracodawcy.

Jak do tej idei przystają polskie przepisy ?

W przypadku uchwalenia proponowanych przepisów, konieczna będzie zmiana polskich przepisów. Do tej pory, polski ustawodawca nie zdecydował się na kompleksową regulację prawną dotyczącą sygnalistów. Brak takiej regulacji jest zjawiskiem powszechnym w prawodawstwach państw członkowskich. Do tej pory tylko nieliczne kraje takie jak Francja, Włochy czy Litwa, posiadają jednolity system ochrony. Z tego względu wprowadzenie odpowiednich regulacji na szczeblu unijnym należy uznać za w pełni uzasadnione.

Aleksandra Sieradzka, Kancelaria Prawna Renata Urowska i Wspólnicy sp.k.