26 podstawowych praw dla osób z niepełnosprawnościami (OzN). Wreszcie wydano zalecenia Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami dla Polski. Co to daje OzN?

• Jakie prawa mają osoby niepełnosprawne?
• Każde państwo-strona jest zobowiązane do wyznaczenia niezależnego mechanizmu monitorowania oraz do regularnego składania sprawozdań do Komitetu ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych
• Wreszcie wydano zalecenia Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami dla Polski. Co to daje OzN?
• Treść zaleceń Komitetu ONZ, dot. osób z niepełnosprawnościami i ich sytuacji w Polsce

Konwencja ONZ o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami to przełomowy dokument, przyjęty 13 grudnia 2006 roku, który można powiedzieć, że stanowi kamień milowy w "walce" o równość i godność osób z niepełnosprawnościami na całym świecie. Konwencja to nie tylko zbiór przepisów, ale przede wszystkim zmiana perspektywy, która postrzega niepełnosprawność jako rezultat interakcji między osobą a barierami środowiskowymi i społecznymi. Konwencja ONZ, ratyfikowana przez Polskę 6 września 2012 roku, redefiniuje podejście do praw osób z niepełnosprawnościami. W przeciwieństwie do wcześniejszych dokumentów, nie traktuje ich jako pewnego rodzaju "obiektów" opieki społecznej, lecz jako pełnoprawnych członków społeczeństwa, posiadających te same prawa i wolności, co wszyscy inni. Kluczowe założenia Konwencji:

Autopromocja

• Wyrównywanie szans: Konwencja ma na celu umożliwienie osobom z niepełnosprawnościami pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności.
• Przezwyciężanie barier: architektonicznych, społecznych, kulturowych i komunikacyjnych — które utrudniają OzN pełny udział w życiu publicznym.
• Poszanowanie godności i różnorodności: Konwencja podkreśla, że różnorodność osób z niepełnosprawnościami jest cennym wkładem w bogactwo społeczeństw.
• Niezależność i autonomia: Dokument promuje samodzielność, wolność wyboru i możliwość decydowania o własnym życiu.

Państwa, które ratyfikowały Konwencję, zobowiązały się do szeregu działań mających na celu zapewnienie praw osobom z niepełnosprawnościami. Wśród najważniejszych obowiązków znajdują się:

1. Walka z dyskryminacją i stereotypami: Państwa mają obowiązek prowadzić kampanie społeczne, które zwalczają uprzedzenia i promują pozytywny wizerunek osób z niepełnosprawnościami.
2. Zapewnienie dostępności: Należy zagwarantować dostęp do środowiska fizycznego (budynków, transportu), informacji (np. w alfabecie Braille'a, języku migowym) oraz do usług publicznych i prywatnych.
3. Równość wobec prawa i w prawie: Państwa muszą uznać zdolność prawną osób z niepełnosprawnościami i zapewnić im wsparcie w korzystaniu z niej, chroniąc jednocześnie przed nadużyciami.
4. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości: Należy wprowadzić odpowiednie udogodnienia, aby osoby z niepełnosprawnościami mogły skutecznie dochodzić swoich praw w sądach.
5. Edukacja włączająca: Konwencja promuje tworzenie włączających systemów edukacji na wszystkich poziomach, co umożliwia integrację dzieci i młodzieży.

Jakie prawa mają osoby niepełnosprawne?

Z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz.U. 2012 poz. 1169) wynikają podstawowe prawa dla OzN. Do najważniejszych praw osób z niepełnosprawnościami można zaliczyć:

1. Uznanie równości wszystkich ludzi, zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, jednakowa ochrona prawna i jednakowe korzyści wynikające z prawa (art. 5).
2. Podnoszenie świadomości: obowiązek zwalczania stereotypów, uprzedzeń i szkodliwych praktyk wobec osób niepełnosprawnych, zwłaszcza poprzez kampanie (w tym w mediach) oraz nauczanie w szkołach (art. 8).
3. Zapewnienie dostępu do środowiska fizycznego, środków transportu, informacji i komunikacji, innych urządzeń i usług powszechnie zapewnianych (ustanawianie minimalnych standardów, zachęcanie do uwzględniania aspektu dostępności na etapie projektowania, produkcji i dystrybucji, oznakowanie ogólnodostępnych budynków w alfabecie Braille’a i formach dostępnych, szkolenia), (art. 9).
4. Prawo do życia każdej istoty ludzkiej, gwarancje w zakresie korzystania z tego prawa (art. 10).
5. Obowiązek przyjęcia rozwiązań w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych w razie klęsk żywiołowych i innych zagrożeń, w tym konfliktów zbrojnych, w sytuacjach wymagających pomocy humanitarnej (art. 11).
6. Równość wobec prawa: potwierdzenie posiadania przez osoby niepełnosprawne zdolności prawnej, obowiązek przyjęcia rozwiązań w zakresie wspierania wykonywania zdolności prawnej i ochrony przez nadużyciami (art. 12).
7. Zapewnienie skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, między innymi poprzez dostosowania proceduralne i szkolenie osób pracujących w wymiarze sprawiedliwości (art. 13).
8. Zakaz bezprawnego i samowolnego pozbawiania wolności (art. 14).
9. Wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, a także zakaz poddawania, bez swobodnie wyrażonej zgody, eksperymentom medycznym lub naukowym (art. 15).
10. Obowiązek państw podejmowania odpowiednich środków w celu ochrony przed wszelkimi formami wykorzystywania, przemocy i nadużyć, a także zapewnienie osobom niepełnosprawnym, ofiarom przemocy, pomocy i wsparcia w celu powrotu do zdrowia fizycznego i psychicznego (art. 16).
11. Ochrona integralności osobistej poprzez poszanowanie integralności fizycznej i psychicznej (art. 17).
12. Swoboda poruszania się, w tym wolność wyboru miejsca zamieszkania, prawo do obywatelstwa (art. 18).
13. Prowadzenie życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo: prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie, wraz z prawem dokonywania wyborów, na równi z innymi osobami, w tym prawo podjęcia decyzji co do tego, gdzie i z kim będą mieszkać, podejmowanie odpowiednich środków w celu ułatwienia korzystania z tego prawa oraz pełnej integracji i uczestnictwa w życiu społeczeństwa (dostęp do usług świadczonych w domu i innych usług wsparcia w społeczności lokalnej, celem zapobiegania izolacji społecznej, dostęp do usług i urządzeń powszechnie dostępnych), (art. 19).
14. Mobilność: obowiązek podjęcia środków w celu umożliwienia mobilności osobistej i możliwie największej niezależności (ułatwianie dostępu do wysokiej jakości pomocy wspierających poruszanie się, urządzeń, wspomagających technologii oraz form pomocy i pośrednictwa ze strony innych osób lub zwierząt, zapewnianie szkoleń, zachęcanie jednostek wytwarzających przedmioty wspierające poruszanie się, urządzenia i technologie wspomagające do uwzględniania wszystkich aspektów mobilności osób niepełnosprawnych), (art. 20).
15. Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji: gwarancje wolności otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów na zasadzie równości z innymi osobami i poprzez wszelkie formy komunikacji, akceptowanie i ułatwianie korzystania w sprawach urzędowych z języków migowych, alfabetu Braille’a, komunikacji wspomagającej i alternatywnej, wszelkich innych środków komunikowania się, nakłanianie jednostek prywatnych, które świadczą usługi dla ogółu społeczeństwa, w tym przez Internet, do dostarczania informacji i usług w formie dostępnej, zachęcanie środków masowego przekazu do zapewnienia, że ich usługi będą dostępne dla osób niepełnosprawnych (art. 21).
16. Zakaz samowolnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne, rodzinne, dom lub korespondencję, innego typu komunikację, zakaz bezprawnego naruszania czci i reputacji osoby niepełnosprawnej, ochrona danych osobowych (art. 22).
17. Poszanowanie domu i rodziny: zakaz dyskryminacji we wszystkich sprawach dotyczących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa, adopcji, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, podejmowania decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci, dostęp do informacji dotyczących prokreacji i planowania rodziny, odpowiednia pomoc w wykonywaniu obowiązków związanych z wychowaniem dzieci (art. 23).
18. Prawo do edukacji na wszystkich poziomach, stworzenie włączającego systemu kształcenia, umożliwiającego integrację dzieci i młodzieży niepełnosprawnych na wszystkich poziomach edukacji, wprowadzanie racjonalnych usprawnień, ułatwianie nauki alfabetu Braille’a, alternatywnego pisma, wspomagających i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji i orientacji oraz umiejętności poruszania się, ułatwianie nauki języka migowego i popieranie tożsamości językowej społeczności osób głuchych (art. 24).
19. Prawo do osiągnięcia najwyższego możliwego poziomu stanu zdrowia, gwarantowanie opieki zdrowotnej w takim samym zakresie i takiej samej jakości, jak innym osobom, zapewnienie usług zdrowotnych, które są konieczne ze względu na niepełnosprawność, zakaz dyskryminacji osób niepełnosprawnych w ubezpieczeniu zdrowotnym (art. 25).
20. Rehabilitacja: podejmowanie odpowiednich środków w celu umożliwienia uzyskania i utrzymania możliwie pełnych zdolności fizycznych, intelektualnych, społecznych i zawodowych oraz pełnej integracji – organizacja opartych na multidyscyplinarnej ocenie indywidualnych potrzeb i potencjału usług i programów w zakresie wszechstronnej rehabilitacji (art. 26).
21. Prawo do pracy, w tym prawo do możliwości zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną, w otwartym, integracyjnym i dostępnym środowisku pracy, wprowadzanie racjonalnych usprawnień w miejscu pracy, zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność we wszystkich sprawach dotyczących zatrudnienia, warunków pracy, praw związkowych, usług instytucji rynku pracy, szkolenia zawodowego (art. 27).
22. Zapewnienie odpowiednich warunków życia i ochrony socjalnej: dostęp do usług, urządzeń i innego rodzaju pomocy w zaspokajaniu potrzeb związanych z niepełnosprawnością oraz do pomocy w pokrywaniu wydatków związanych z niepełnosprawnością (art. 28).
23. Gwarancje praw politycznych, na zasadzie równości z innymi osobami, w tym w celu zagwarantowania udziału w życiu politycznym i publicznym, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego, pełnienia wszelkich funkcji publicznych na wszystkich szczeblach rządzenia, w tym poprzez ułatwianie korzystania ze wspomagających i nowych technologii (art. 29).
24. Podejmowanie działań w celu zapewnienia dostępu do wszelkich form działalności w dziedzinie kultury, rozwoju i wykorzystania potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, wspieranie uznania tożsamości kulturowej i językowej osób niepełnosprawnych, w tym języków migowych i kultury osób niesłyszących, tworzenie warunków korzystania z wypoczynku i uprawiania sportu (art. 30).
25. Obowiązek zbierania danych, w tym statystycznych, umożliwiających kształtowanie i realizowanie polityki służącej wykonywaniu konwencji, gwarancje ochrony danych osobowych (art. 31).
26. Prowadzenie, w tym z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, współpracy wspierającej krajowe wysiłki na rzecz realizacji konwencji (art. 32).

Każde państwo-strona jest zobowiązane do wyznaczenia niezależnego mechanizmu monitorowania oraz do regularnego składania sprawozdań do Komitetu ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych

Aby zapewnić skuteczne wdrażanie Konwencji, wprowadzono mechanizmy kontroli na poziomie krajowym i międzynarodowym. Każde państwo-strona jest zobowiązane do wyznaczenia niezależnego mechanizmu monitorowania oraz do regularnego składania sprawozdań do Komitetu ONZ ds. Praw Osób Niepełnosprawnych. Komitet, złożony z niezależnych ekspertów, analizuje postępy poszczególnych krajów i formułuje zalecenia dotyczące dalszych działań. Polska również przedstawiła swoje sprawozdanie, a zalecenia Komitetu są drogowskazem dla dalszych działań na rzecz pełnej integracji osób z niepełnosprawnościami.

Wreszcie wydano zalecenia Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami dla Polski. Co to daje OzN?

Taka sytuacja spotkała się z krytyką ze strony Rzecznika Praw Obywatelskich, który pełni również funkcję organu monitorującego wdrażanie Konwencji. W swoim piśmie z 9 lipca 2024 r. do wiceministra Łukasza Krasonia, Valeri Vachev – zastępca RPO – przypomniał, że Polska ma obowiązek przedłożenia kolejnego raportu z realizacji Konwencji do 25 września 2026 r., uwzględniającego postępy w realizacji zaleceń z 2018 roku.

Treść zaleceń Komitetu ONZ, dot. osób z niepełnosprawnościami i ich sytuacji w Polsce

Choć Komitet dostrzegł pewne postępy, główny nacisk położył na obszary wymagające dalszych działań, by zapewnić pełne wdrożenie Konwencji – zarówno w przepisach prawa, jak i w praktyce. Podkreślono konieczność szerokiego rozpowszechnienia zaleceń, zwłaszcza wśród organizacji pozarządowych, osób z niepełnosprawnościami i ich rodzin. Dokumenty powinny być dostępne w języku urzędowym, językach mniejszości, w tym migowym, oraz w formatach ułatwiających ich zrozumienie.

Zgodnie z art. 33 ust. 3 Konwencji, państwa-strony mają obowiązek zapewnić udział społeczeństwa obywatelskiego – szczególnie osób z niepełnosprawnościami i ich organizacji – w monitorowaniu wdrażania Konwencji. Komitet ONZ w Komentarzu ogólnym nr 7 zaznaczył, że dokumenty związane z Konwencją powinny być dostępne dla osób reprezentujących różne typy niepełnosprawności, a państwa powinny umożliwić im zrozumienie i ocenę procesów decyzyjnych oraz aktywne uczestnictwo w monitorowaniu.