Służba Więzienna do modernizacji? Raport NIK nie pozostawia złudzeń: kontrola, wnioski i rekomendacje

• NIK: niebezpieczna praca w Służbie Więziennej: kompleksowa analiza bezpieczeństwa
• Impuls do kontroli: tragiczne zdarzenie w Rzeszowie
• Ministerstwo Sprawiedliwości a nadzór nad bezpieczeństwem
• Program modernizacji SW
• Główne braki systemowe w Służbie Więziennej
• Służba Więzienna: wnioski i zalecenia NIK

NIK: niebezpieczna praca w Służbie Więziennej: kompleksowa analiza bezpieczeństwa

Praca, a w zasadzie służba funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej obarczona jest wysokim ryzykiem, wynikającym zarówno ze specyfiki środowiska, jak i niedoskonałości systemowych, które zidentyfikowała Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Raport pokazuje gdzie są braki oraz co trzeba zmienić.

Autopromocja

Impuls do kontroli: tragiczne zdarzenie w Rzeszowie

Lutowe zabójstwo psycholog więziennej w Zakładzie Karnym w Rzeszowie w 2022 roku uwypukliło głębokie braki w systemie ochrony funkcjonariuszy. Doraźna kontrola NIK wykazała, że:

• większość obiektów była przestarzała, nieprzystosowana do wymogów bezpieczeństwa,
• procedury ochronne miały charakter ogólny, były słabo skoordynowane i nie chroniły skutecznie przed agresją osadzonych,
• brakowało specjalistycznego wyposażenia i nowoczesnych urządzeń zabezpieczających,
• elektroniczne systemy nadzoru nie odpowiadały wytycznym Dyrektora Generalnego SW.

Na podstawie tych ustaleń oraz analizy przedkontrolnej uruchomiono planowaną kontrolę obejmującą Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd SW i wybrane jednostki w dziewięciu województwach (okres objęty: 2021 – I poł. 2024).

Ministerstwo Sprawiedliwości a nadzór nad bezpieczeństwem

NIK krytycznie oceniła rolę Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie monitoringu i kontroli warunków pracy funkcjonariuszy:

Autopromocja

Wypadki przy pracy. Procedury i świadczenia

Sprawdź

• Minister ograniczył rozpoznawanie potrzeb wyłącznie do danych przekazywanych przez Centralny Zarząd SW, pomijając możliwość bezpośredniego pozyskiwania i weryfikowania informacji z jednostek terenowych.
• Po zdarzeniach w Rzeszowie przeprowadzono jedynie jednorazową kontrolę wyjaśniającą okoliczności zabójstwa, bez inicjatywy kolejnych systemowych przeglądów bezpieczeństwa.
• Brak systematycznych kontroli wewnętrznych utrudniał rzetelną ocenę zagrożeń i utrzymywał personel w niepewności co do standardów ochrony.

Program modernizacji SW

W odpowiedzi na apel Centralnego Zarządu SW oraz rekomendacje rządowe w sierpniu 2022 r. wprowadzono nowelizację ustawy o Służbie Więziennej. Rozpoczął się też program modernizacji SW, który przewidywał: doposażenie jednostek w profesjonalny sprzęt ochronny; poprawę warunków służby dla funkcjonariuszy i pracowników cywilnych; działania zwiększające atrakcyjność służby (warianty świadczeń socjalnych, szkolenia). Na skutek podjętych działań, Centralny Zarząd SW raportował przypadki napaści na funkcjonariuszy, odnotowując spadek liczby takich zdarzeń o 45% w latach 2018–2023. Pomimo tego wskaźnika ponownie, w 2024 r. nastąpił niepokojący wzrost incydentów, mimo że populacja osadzonych nie uległa znacznym zmianom.

Główne braki systemowe w Służbie Więziennej

1. Niewystarczające finansowanie infrastruktury: brakowało ponad 400 mln zł w stosunku do potrzeb zgłaszanych przez jednostki penitencjarne, co spowalniało modernizację obiektów i zakup zaawansowanych urządzeń zabezpieczających.
2. Problemy kadrowe: w latach 2021–2024: wakaty wzrosły z 898 do 1420 (czyli z 3,2% do 6%). Spadek odsetka doświadczonych funkcjonariuszy (ze 75% do 63%) oraz wzrost udziału nowo przyjętych (z 12% do 22%). W oddziałach ochrony udział służących poniżej 2 lat zwiększył się z 15% do 29%.
3. Braki w wyposażeniu ochronnym: liczba kamizelek kuloodpornych, środków przymusu bezpośredniego i innych kluczowych narzędzi nie nadążała za rzeczywistymi potrzebami.
4. Niespełniające wymogów systemy elektroniczne: brak harmonogramu ani całościowej analizy potrzeb dotyczących CCTV, kontroli dostępu i innych zabezpieczeń, przez co wiele jednostek działało poniżej wytyczonych standardów.
5. Delegowanie funkcjonariuszy do innych zadań: przesunięcia do administracji czy innych służb odciążały jednostki, ale osłabiały ochronę w strefach przebywania osadzonych.
6. Luki w finansowaniu, kadrach i infrastrukturze: mimo ogromnych luk w finansowaniu, kadrach i infrastrukturze, to właśnie determinacja i profesjonalizm funkcjonariuszy i pracowników cywilnych wielokrotnie zapobiegły sytuacjom kryzysowym. Ich codzienna gotowość do interwencji wyrównywała braki systemowe, jednak nie może stanowić długofalowego rozwiązania. Niedobór kadr w Służbie Więziennej to nie tylko problem logistyczny, ale i bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa funkcjonariuszy. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) wskazuje, że brak rąk do pracy, szczególnie w dużych aglomeracjach, zmusza Służbę Więzienną do stosowania doraźnych i ryzykownych rozwiązań.

Służba Więzienna: wnioski i zalecenia NIK

Raport NIK to alarm dla władz, aby podjęły konkretne działania. Wśród kluczowych postulatów znalazły się:

• Zwiększenie finansowania na potrzeby modernizacji i inwestycji w Służbie Więziennej.
• Wzmożenie nadzoru ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości nad bezpieczeństwem w jednostkach.
• Wzmacnianie kadrowe, zwłaszcza w działach ochrony, poprzez podnoszenie atrakcyjności służby.
• NIK zaleca, aby dyrektorzy jednostek penitencjarnych dopilnowali wyposażenia wszystkich funkcjonariuszy w sygnalizatory antynapadowe, przeprowadzali regularne konserwacje systemów elektronicznych oraz stworzyli procedury reagowania na alarmy.
• Ważne jest też opracowanie i wdrożenie długoterminowego planu bezpieczeństwa z jasnym harmonogramem modernizacji infrastruktury i systemów elektronicznych.
• Konieczne są regularne, cykliczne kontrole i audyty we wszystkich jednostkach, prowadzane zarówno przez Ministerstwo, jak i niezależne zespoły audytorskie.
• Stabilne finansowanie modernizacji i doposażenia – uwzględnione w budżecie wieloletnim.
• Programy retencji doświadczonych funkcjonariuszy (np. zachęty finansowe, rozwój ścieżek awansu).
• Standaryzacja procedur ochronnych w formie trwałych regulacji wewnętrznych, a nie jednostkowych poleceń.