Kiedy pracownik może odmówić pracy w godzinach nadliczbowych

Polecenie pracy w godzinach nadliczbowych jest dla pracownika wiążące i nie może odmówić jej wykonywania. Jednak w niektórych przypadkach świadczenie pracy w takich okolicznościach będzie niemożliwe ze względu na ograniczenia wynikające z przepisów prawa pracy. A zatem nie każdemu pracownikowi można zlecić pracę w godzinach nadliczbowych, nawet jeśli wyrazi na to zgodę.

Autopromocja

Limit godzin nadliczbowych

Pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy.

Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w przypadku:

• gdy istnieje konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
• gdy wynika to ze szczególnych potrzeb pracodawcy (art. 151 § 1 k.p.).

Nawet jeżeli praca nadliczbowa wynika ze szczególnych potrzeb pracodawcy, to podlega ograniczeniom w postaci ustalonego w art. 151 § 3 k.p. limitu pracy w godzinach nadliczbowych. Limit ten określa, że pracownik nie może przekroczyć w roku kalendarzowym 150 godzin pracy nadliczbowej. Limit ten może być zwiększony w regulaminie pracy (jeżeli istnieje obowiązek jego wydania), układzie zbiorowym lub umowie o pracę.

Autopromocja

Webinarium: Sygnaliści w dokumentacji pracodawcy – wzory prawidłowych zapisów

Sprawdź

WAŻNE!

Pracownik ma prawo do odmowy wykonywania pracy nadliczbowej ponad limit 150 godzin w roku kalendarzowym.

Kto nie może pracować w nadgodzinach

Praca w godzinach nadliczbowych z uwagi na szczególne potrzeby pracodawcy jest niedopuszczalna w przypadku pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia (art. 151 § 2 k.p.). Zakaz ten nie dotyczy pracy w godzinach nadliczbowych spowodowanych koniecznością prowadzenia akcji ratowniczej lub usuwania awarii.

Autopromocja

Podstawa wymiaru składek ZUS. Praktycznie rozliczenia

Sprawdź

Ogólnopolski Klub Kadrowego: Zmiany w prawie pracy i ubezpieczeniach społecznych 2012 >>

W godzinach nadliczbowych nie można zatrudniać również innych grup pracowników. Ograniczenia te wynikają wprost z przepisów Kodeksu pracy.

Autopromocja

Zbiegi tytułów do ubezpieczeń społecznych

Sprawdź

W godzinach nadliczbowych nie wolno zatrudniać:

• kobiet w ciąży (art. 178 § 1 k.p.),
• pracowników młodocianych (art. 203 § 1 k.p.),
• pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4 (art. 178 § 2 k.p.),
• pracowników niepełnosprawnych, z wyjątkiem zatrudnionych przy pilnowaniu oraz tych, na których wniosek lekarz wyraził zgodę na pracę w nadgodzinach (art. 15 i 16 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

Pracodawcy powinni pamiętać, że również do kadry kierowniczej odnoszą się zakazy zatrudniania w godzinach nadliczbowych oraz przepisy w zakresie limitów pracy w godzinach nadliczbowych.

Przepisy Kodeksu pracy, a w szczególności art. 151⁴ k.p. nie upoważnia pracodawcy do stosowania rozwiązań organizacyjnych, które w założeniu stwarzają konieczność wykonywania pracy stale w godzinach nadliczbowych przez pracowników zajmujących stanowiska kierownicze. Praca takich pracowników w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna również tylko wyjątkowo, „w razie konieczności” (wyrok SN z 5 lutego 1976 r., I PRN 58/75).

WAŻNE!

Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych nawet w sytuacji, gdy jest ona zatrudniona na stanowisku kierowniczym.

Poza tym powodowane względami organizacyjnymi, stałe wykonywanie pracy ponad normę czasu pracy przez pracownika zajmującego stanowisko kierownicze nie pozbawia go prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych (wyrok SN z 14 grudnia 2004 r., II PK 106/04).

Bezwzględny zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych

Zakaz zatrudnienia kobiet w ciąży w godzinach nadliczbowych ma charakter bezwzględny, co oznacza, że nawet zgoda na taką pracę wyrażona przez pracownicę nie będzie skuteczna. Pracodawca nie może również wyciągać jakichkolwiek negatywnych konsekwencji w razie odmowy wykonywania pracy nadliczbowej przez kobietę w ciąży. Tego typu działanie pracodawcy jest wykroczeniem przeciwko prawom pracowniczym zagrożonym karą grzywny od 1000 do 30 000 zł (art. 281 k.p.). Należy również pamiętać, że zgodnie z art. 148 k.p. pracownic w ciąży nie wolno zatrudniać w systemach i rozkładach czasu pracy, o których mowa w art. 135–138 i art. 143–144, a ich czas pracy nie może przekraczać 8 godzin.

Czytaj także: Czas pracy w 2012 r. >>

Bezwzględny zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych odnosi się również do pracowników młodocianych, o których mowa w art. 190 k.p.

Autopromocja

Zatrudnianie cudzoziemców. Procedury i rozliczenia

Sprawdź

Względny zakaz zatrudniania

Praca nadliczbowa pracownika opiekującego się dzieckiem do lat 4 jest dopuszczalna jedynie za jego zgodą. Odmowa wykonywania pracy nadliczbowej nie może skutkować ujemnymi konsekwencjami dla takiego pracownika.

O zamiarze korzystania z uprawnień pracowniczych w związku ze sprawowaniem opieki nad dzieckiem do 4 lat pracownik informuje pracodawcę, składając stosowne oświadczenie. W jego treści powinien wyraźnie określić, z jakich uprawnień zamierza korzystać. Jeżeli oboje rodzice (opiekunowie) dziecka pracują, wówczas zakaz zatrudniania w nadgodzinach dotyczy tylko jednego z nich (art. 189¹ k.p.).

Ograniczenie w zakresie możliwości zlecania pracy nadliczbowej dotyczy wszystkich niepełnosprawnych, bez względu na posiadany stopień niepełnosprawności. Od powyższej zasady istnieje wyjątek, jeżeli pracowników niepełnosprawnych zatrudnia się przy pilnowaniu mienia. Jeżeli lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad osobą niepełnosprawną wyrazi na to zgodę, wówczas pracownika takiego można zatrudniać w godzinach nadliczbowych.

Warto dodać, że ustalenie w umowie o pracę zawartej z pracownikiem niepełnosprawnym w stopniu umiarkowanym 8-godzinnego dnia pracy zamiast zgodnego z prawem 7-godzinnego oznacza, że za każdą przepracowaną ósmą godzinę ma on prawo do wynagrodzenia w wysokości 1/7 dziennego wynagrodzenia wynikającego z umowy i do dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych (wyrok SN z 6 lipca 2005 r., III PK 51/05).

Podstawa prawna:

• art. 148, 151, 151⁴, 178, 189¹, 190, 203, 281 Kodeksu pracy,
• art. 15 i 16 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU z 2011 r. nr 127, poz. 721 ze zm.).

Orzecznictwo:

• wyrok SN z 5 lutego 1976 r. (I PRN 58/75, OSNC 1976/10/223),
• wyrok SN z 14 grudnia 2004 r. (II PK 106/04, OSNP 2005/15/221),
• wyrok SN z 6 lipca 2005 r. (III PK 51/05, OSNP 2006/5–6/85).