Co dalej z asystencją osobistą osób z niepełnosprawnościami?

• Prowadzenie życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo
• Co to jest asystencja osobista?
• Komu przysługuje asystent osobisty?
• Jak ubiegać się o asystencję osobistą?
• Decyzja administracyjna ustalająca prawo do asystencji osobistej
• Asystencja osobista daje szansę na wzrost współczynnika aktywności zawodowej kobiet
• Kto może być asystentem osoby z niepełnosprawnością?
• Kto płaci za asystenta osoby niepełnosprawnej?
• Uwagi Rzecznika Praw Obywatelskich do projektu asystencji osobistej
• Łukasz Krasoń o asystencji osobistej: sam korzystam

Jak podaje resort pracy, w Polsce, zgodnie z danymi z Elektronicznego Krajowego Systemu Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności (EKSMOoN) z I kwartału 2024 roku, żyje 1 181 563 osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Dane te pewnie zmieniły się a przestrzeni roku, ale pewne jest to, że ponad 1 mln osób potrzebuje pilnego uregulowania ich sytuacji życiowej. Co więcej nie tylko oni, ale ich rodziny, które często są zaangażowane w pomoc osobom z niepełnosprawnościami. Polska musi koniecznie dostosować polskie prawo do prawa międzynarodowego i zapewnić osobom z niepełnosprawnościami należytą ochronę. Chodzi między innymi o Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Konwencja została przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych już 13 grudnia 2006 roku. Rząd Polski podpisał Konwencją 20 marca 2007 r., ale sama ratyfikacja nastąpiła znacznie później, bo miała miejsce 6 września 2012 r. Oczywiście podstawowym celem Konwencji jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. Polska zobowiązana jest do wprowadzenia w życie zawartych w Konwencji standardów postępowania w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami realizacji ich praw. Kluczową zmianą na polskim rynku w zakresie zatrudniania i gwarantowania osobom z niepełnosprawności pewnych podstawowych praw będzie właśnie asystencja osobista osób z niepełnosprawnościami. To narzędzie prawne jest też przewidziane w Strategii na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021-2030, którą Polska powinna sukcesywnie realizować. Analizujemy założenia projektu i przedstawiamy wątpliwości RPO co do pewnych uregulowań. Konsultacje miały miejsce już od stycznia 2025 r. ale propozycji brzmienia przepisów, a później zmian będzie jeszcze sporo. Przed projektem spora droga, do momentu uzyskania podpisu Prezydenta RP.

Autopromocja

Prowadzenie życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo

Tak ważne jest wdrożenie ustawy o asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami, ponieważ jak określa już sama Konwencja w art. 19: Państwa Strony niniejszej konwencji uznają równe prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie, wraz z prawem dokonywania takich samych wyborów, na równi z innymi osobami, oraz podejmą efektywne i odpowiednie środki w celu ułatwienia pełnego korzystania przez osoby niepełnosprawne z tego prawa oraz ich pełnej integracji i pełnego udziału w życiu społeczeństwa, w tym poprzez zapewnienie, że:

1. osoby niepełnosprawne będą miały możliwość wyboru miejsca zamieszkania i podjęcia decyzji co do tego, gdzie i z kim będą mieszkać, na zasadzie równości z innymi osobami, a także, że nie będą zobowiązywane do mieszkania w szczególnych warunkach,
2. osoby niepełnosprawne będą miały dostęp do szerokiego zakresu usług świadczonych w domu, w miejscu zamieszkania i innych usług wsparcia świadczonych w ramach społeczności lokalnej, w tym do pomocy osobistej niezbędnej do życia w społeczności i integracji społecznej, która także pozwoli na zapobieganie izolacji i segregacji społecznej,
3. świadczone w społeczności lokalnej usługi i urządzenia dla ogółu ludności będą dostępne dla osób niepełnosprawnych, na zasadzie równości z innymi osobami oraz będą odpowiadać ich potrzebom.

Dotychczas to prawo nie było całkowicie urzeczywistnione, bo asystencja miała charakter lokalny, samorządowy często organizowana w ramach konkursu. Odbywało się to w ramach Programu Asystent Osobisty Osoby Niepełnosprawnej finansowany z Funduszu Solidarnościowego, co nie zapewniało ciągłości i powszechności wsparcia. Teraz przepisy mają mieć charakter uniwersalny i systemowy. Zresztą z raportu Najwyższej Izby Kontroli z 2023 r. wynika, że asystencja osobista wymaga wdrożenia systemowego, na poziomie ustawowym. W innym wypadku w Polsce będą wciąż nierówno traktowane osoby, które nie mają nawet możliwości skorzystać z asystencji, bo np. w danym województwie nie uruchomiono programu, a w innym tak i działa tam prężnie. Pamiętajmy, że Konstytucja RP w jednym ze swoich istotniejszych postanowień podkreśla, że obowiązuje równość wobec prawa i w prawie i że nikogo nie można dyskryminować czy nierówno traktować, a przecież już szczególnie ze względu na niepełnosprawność.

Co to jest asystencja osobista?

Usługa asystencji osobistej będzie polegała na indywidualnym wsparciu w wykonywaniu codziennych czynności, których osoby z niepełnosprawnościami nie mogą realizować na równi z innymi osobami. Polega to na aktywnym włączeniu i pełnym udziale osób z niepełnosprawnościami w życiu społecznym oraz zawodowym jak i podejmowaniu i realizowaniu decyzji dotyczących w zakresie codziennego życia osób z niepełnosprawnościami, co jest kluczowe dla ich niezależności i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Komu przysługuje asystent osobisty?

Projekt ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami (numer projektu: UD168, dalej jako: projekt) określa, że to forma wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, konieczna dla możliwości realizacji prawa do niezależnego życia osób wymagających intensywnego wsparcia (persons with high-support needs). Usługa jest więc skierowana właśnie do tej grupy osób. Przewidziano wykorzystanie systemu oceny poziomu potrzeby wsparcia, o którym mowa w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, uzupełnionego o niezbędne dla zapewnienia zindywidualizowanej usługi asystencji osobistej, dodatkowe elementy ustalania liczby godzin asystencji potrzebnej danej osobie z niepełnosprawnością.

Jak ubiegać się o asystencję osobistą?

Zakłada się wprowadzenie mechanizmu pełnej indywidualizacji wsparcia osoby z niepełnosprawnością w ramach asystencji osobistej. Ustalanie prawa do asystencji osobistej odbywać się poprzez złożenie wniosku do właściwego wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności, na podstawie wystandaryzowanego procesu oceniania potrzeb osoby z niepełnosprawnością w zakresie asystencji osobistej na podstawie: formularza samooceny potrzeb w zakresie asystencji osobistej, wywiadu w miejscu zamieszkania osoby, obserwacji. Łukasz Krasoń podkreśla, że wnioski o asystencję osobistą będzie można złożyć wyłącznie online. Na tej podstawie Zespół ds. ustalania prawa do asystencji osobistej będzie wypełniał wystandaryzowany formularz ustalania prawa do asystencji osobistej, który umożliwi m.in.:

• zróżnicowanie przyznanej liczby godzin asystencji osobistej w zależności od potrzeb użytkownika,
• zróżnicowanie wysokości stawek dla asystenta osobistego z racji na szczególne potrzeby osoby z niepełnosprawnością, np. komunikacja wspomagająca i alternatywna (AAC), zachowania trudne lub wykluczenie komunikacyjne/transportowe,
• zróżnicowanie wymagań oraz możliwości w zakresie uzyskania szkoleń specjalistycznych przez asystenta osobistego

Zespół będzie składał się z dwóch członków, uprzednio szczegółowo przeszkolonych i certyfikowanych centralnie przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Formularz samooceny potrzeb w zakresie asystencji osobistej oraz formularz ustalania prawa do asystencji osobistej powstają na bazie już opracowanych materiałów i narzędzi w ramach projektów realizowanych przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, narzędzi i materiałów wykorzystywanych przy ustalaniu prawa do asystencji osobistej w innych krajach (m.in. Szwecja, Słowenia, Finlandia, Wielka Brytania), a ich forma będzie podlegała dodatkowym badaniom pilotażowym przed ich wprowadzeniem, aby zapewnić ich odpowiednią trafność i rzetelność.

Autopromocja

Zatrudnianie i zwalnianie pracowników

Sprawdź

Decyzja administracyjna ustalająca prawo do asystencji osobistej

Ostateczna decyzja ustalająca prawo do asystencji osobistej będzie miała charakter decyzji administracyjnej, od której będzie możliwe odwołanie się do wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności i przeprowadzenie powtórnej oceny przez innych specjalistów – członków Zespołu ds. ustalania prawa do asystencji osobistej. Od powtórnej oceny przysługiwać będzie odwołanie w drodze sądowej. Dodatkowo, zainteresowany będzie mógł zawnioskować o zmianę aktualnej decyzji w sytuacji gdy zmianie ulegną jego potrzeby w zakresie asystencji osobistej. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła wykorzystać przyznany jej w decyzji wymiar asystencji osobistej w określonym czasie, co zapewni niezbędną elastyczność wsparcia i umożliwi korzystanie z niego zgodnie z faktycznymi potrzebami użytkownika. Osoba z niepełnosprawnością każdorazowo będzie określała zakres usługi jaki obejmować będzie asystencja.

Asystencja osobista daje szansę na wzrost współczynnika aktywności zawodowej kobiet

Jak podkreśla się w założeniach, asystencja osobista daje szansę na wzrost współczynnika aktywności zawodowej kobiet w dwojaki sposób. Z jednej strony pozwala kobietom, które na co dzień opiekują się najbliższymi osobami z niepełnosprawnością, na podjęcie – dzięki posiadaniu asystenta – zatrudnienia na rynku. Z drugiej strony, kobiety bierne zawodowe będą mogły podjąć się pracy jako asystent osobisty. Zakres przyznawanych użytkownikowi godzin usług asystenckich będzie się wahać (zgodnie z projektem ustawy) od 30 do 240 godzin miesięcznie. Oznacza to, że w najniższych wymiarach asystent będzie świadczył na rzecz osoby z niepełnosprawnością tylko kilka godzin usług w tygodniu. Wydaje się, że takie rozwiązanie pozwoli na podjęcie aktywności zawodowej przez część kobiet i pogodzenie jej z obowiązkami rodzinnymi i związanymi z prowadzeniem domu.

Autopromocja

Dokumentacja i oświadczenia związane z pracą zdalną – wzory dokumentów dla każdej formy pracy zdalnej

Sprawdź

Kto może być asystentem osoby z niepełnosprawnością?

Jednym z fundamentów projektu jest swoboda wyboru przez osobę z niepełnosprawnością podmiotu świadczącego dla niej usługę asystencji, jak i gwarancja swobody wyboru samego asystenta. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła zdecydować czy usługę ma dla niej świadczyć asystent, którego sama wybierze z grona znanych mu osób, czy współpracujący z działającymi w jego okolicy organizacjami pozarządowymi czy działający w ramach systemu organizowanego przez powiat. W przypadku gdy osoba z niepełnosprawnością zdecyduje się na korzystanie z pośrednictwa organizacji pozarządowej albo powiatu każdorazowo będzie miała prawo wyboru asystenta spośród co najmniej dwóch wskazanych przez te podmioty.

Przewiduje się wprowadzenie systemu wymagań dla asystentów obejmujących odpowiednie szkolenia i weryfikację posiadania odpowiednich kwalifikacji i kompetencji. System ten obejmie w ograniczonej formie również osoby samodzielnie wskazywane przez osoby z niepełnosprawnością. Również organizacje pozarządowe chcące świadczyć usługi asystencji będą podlegały certyfikacji obejmującej ich potencjał, organizację świadczenia usługi oraz zapewnienie bezpieczeństwa realizacji asystencji . System będzie nadzorowany przez wojewodów i Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.

Kto płaci za asystenta osoby niepełnosprawnej?

Projekt przewidywać będzie zasady finansowania usługi eliminujące możliwe nadużycia i optymalizujące koszty funkcjonowania systemu. Przewiduje się że zarówno powiaty, organizacje pozarządowe, jak i osoby samozarządzające asystencją osobistą będą rozliczane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na bazie informacji przekazywanych i zatwierdzanych w systemie informatycznym. Zakłada się przygotowanie i wdrożenie odpowiednich narzędzi informatycznych i systemu kontroli prawidłowości rozliczeń i wydatków. Zasada będzie płatność za faktycznie zrealizowane usługi z zaliczkowaniem na podstawie deklaracji wyboru danego realizatora przez osobę z niepełnosprawnością.

Uwagi Rzecznika Praw Obywatelskich do projektu asystencji osobistej

Jak czytamy na w komunikacje biura RPO z dnia 17 stycznia 2025 r. Rzecznik Praw Obywatelskich przekazał do Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej uwagi do rządowego projektu ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami. RPO zwraca uwagę na istotne punkty i podkreśla, że:

• średni czas usługi asystencji, wynoszący ok. 8,5 godzin dziennie, może być niewystarczający .
• Wątpliwości budzi różnicowanie sytuacji osób w wieku od 13 do 18 lat w stosunku do osób dorosłych
• Przemyślenia wymagałoby ograniczenie asystencji osobistej do osób, które nie ukończyły 65. roku życia
• Projekt nie przewiduje możliwości złożenia przez osobę z niepełnosprawnością wniosku o asystencję w innej formie niż cyfrowa
• Nieznany jest też zakres czynności pielęgnacyjno-medycznych, jakie będzie mógł wykonywać asystent

Łukasz Krasoń o asystencji osobistej: sam korzystam

W rozmowie z PAP Łukasz Krasoń podkreśla: "Trudno podać dokładną liczbę choćby dlatego, że dziś wielu asystentów pracuje w szarej strefie. Bazując na danych z programu realizującego usługi asystenckie wynika, że to kilkadziesiąt tysięcy osób. Szacujemy, że po dwóch, trzech latach od wejścia w życie tej ustawy, asystentów będzie ponad sto tysięcy. To jest ogromny skok, tak naprawdę tworzymy kompletnie nową gałąź gospodarki, kompletnie nowy zawód. Chcemy nadać mu odpowiedni prestiż. Sam korzystam z usług asystenta, który towarzyszy mi przez dużą część mojego życia. To jest bardzo trudna praca, która wymaga dużego poświęcenia, w moim przypadku i przy obecnej pracy bywa, że potrzebuję go czasem 24 godziny na dobę. Asystenci powinni zarabiać konkurencyjne stawki i mieć ochronę dla siebie samych, dlatego w projekcie zapisaliśmy ubezpieczenie OC oraz od nieszczęśliwych wypadków.".