Nowe urlopy wychowawcze pracowników i uprawnienia rodzicielskie przedsiębiorców

Od 1 września 2013 r. prawo do sfinansowania składek w okresach odpowiadających przysługującemu pracownikom okresowi urlopu wychowawczego mają również osoby, które nie są pracownikami i zaniechały aktywności zawodowej w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Prawo do urlopu wychowawczego

Prawo do urlopu wychowawczego ma pracownik, czyli osoba pozostająca w stosunku pracy. Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 Kodeksu pracy). Prawa do tego urlopu nie mają natomiast osoby niebędące pracownikami, ale wykonujące pracę na innych podstawach prawnych, np. zleceniobiorcy, osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o dzieło oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą.

Polecamy serwis: Uprawnienia rodzicielskie

Prawo do urlopu wychowawczego ma pracownik zatrudniony co najmniej 6 miesięcy, tj. taki, który wcześniej pozostawał w stosunku pracy co najmniej przez taki okres. Nie chodzi tu o staż pracy u pracodawcy, który ma udzielić tego urlopu. Do 6-miesięcznego okresu zatrudnienia wlicza się bowiem wszystkie poprzednie okresy zatrudnienia (art. 186 § 1 Kodeksu pracy). Nie ma przy tym znaczenia, w jakim wymiarze czasu pracy pracownik świadczył pracę, a także w jaki sposób i kiedy ustał stosunek pracy.

UWAGA!

Do 6-miesięcznego okresu zatrudnienia, który uprawnia pracownika do urlopu wychowawczego, wlicza się wszystkie okresy zatrudnienia na podstawie stosunku pracy.

Ponadto do okresu zatrudnienia pracowniczego, od którego zależy nabycie prawa do urlopu wychowawczego, wlicza się okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 18 czerwca 1998 r., III AUa 296/98, OSA 1999/5/28).

Pracownica podjęła zatrudnienie 1 października 2013 r., wcześniej była zatrudniona u innego pracodawcy przez 8 miesięcy. 16 grudnia 2013 r. złożyła wniosek o udzielenie jej urlopu wychowawczego od 2 stycznia 2014 r. w celu sprawowania opieki nad 2-letnią córką. Pracownica ma prawo do tego urlopu, mimo że u obecnego pracodawcy jest zatrudniona tylko ok. 2,5 miesiąca, ponieważ jej łączny okres zatrudnienia wynosi ponad 6 miesięcy.

Pracownica podjęła pracę na podstawie umowy o pracę 1 lipca 2013 r. (jest to jej pierwsza praca w ramach stosunku pracy). Przyjmijmy, że w październiku i listopadzie 2013 r. będzie korzystała ze zwolnienia lekarskiego. Natomiast 2 stycznia 2014 r. złoży wniosek o urlop wychowawczy w celu sprawowania opieki nad 2,5-letnim synem. Pracodawca jest zobowiązany udzielić jej tego urlopu, ponieważ posiada ona już 6-miesięczny okres zatrudnienia. Nie ma znaczenia, że przez 2 z 6 miesięcy nie pracowała z powodu choroby. Chodzi bowiem nie o okres faktycznego świadczenia pracy, ale o okres pozostawania w stosunku pracy.

Kto jest uprawniony do urlopu wychowawczego?

Urlop wychowawczy jest udzielany w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez rodzica lub opiekuna. Pojęcie rodzica nie budzi wątpliwości. Natomiast kłopoty sprawia określenie „opiekun”. W tym zakresie dominują poglądy, że pojęcie to należy interpretować bardzo szeroko: za opiekuna należy (...) uważać każdą osobę, która sprawuje stałą opiekę nad dzieckiem i zajmuje się jego wychowywaniem. Sprawowanie opieki nad dzieckiem i zajmowanie się jego wychowywaniem nie musi wynikać z ustanowienia danej osoby prawnym opiekunem dziecka przez sąd opiekuńczy na podstawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Opiekunem uprawnionym do urlopu wychowawczego może być więc np. małżonek rodzica dziecka niebędący matką lub ojcem dziecka. (Kodeks pracy. Komentarz pod red. L. Florka, Wyd. 6, Warszawa 2011). Sprawowanie opieki nad dzieckiem odnosi się nie tylko do dziecka własnego osoby uprawnionej, lecz także do dziecka, które zostało przyjęte na wychowanie albo które zostało powierzone opiece przez sąd, a także do dziecka współmałżonka lub dziecka przyjętego na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej pełniącej zadania pogotowia rodzinnego. (Kodeks pracy. Komentarz. M. Gersdorf, K. Rączka, M. Raczkowski, Wyd. 1, Warszawa 2010).

Prawo do urlopu wychowawczego ma zarówno pracownica-matka (opiekunka) dziecka, jak i pracownik-ojciec (opiekun) dziecka. Jeżeli jednak oboje rodzice lub opiekunowie dziecka są zatrudnieni, z tego uprawnienia może korzystać jedno z nich (art. 1891 Kodeksu pracy) – w tym samym czasie (nie dotyczy to okresu 4 miesięcy, w czasie którego oboje rodzice mogą jednocześnie korzystać z tego urlopu).

Na przeszkodzie skorzystania z urlopu wychowawczego nie stoi to, że drugi z rodziców (opiekunów) sprawuje lub może sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem, ponieważ np. korzysta z urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego albo jest bezrobotny. Mimo to, drugi rodzic (opiekun) może skorzystać z urlopu wychowawczego, jeżeli jest do niego uprawniony.

Wymiar urlopu wychowawczego

Wymiar urlopu wychowawczego wynosi do 36 miesięcy, z tym że urlop jest udzielany na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 5. roku życia (art. 186 § 2 Kodeksu pracy).

Niezależnie od tego urlopu, jeżeli z powodu stanu zdrowia (potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności) dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, to może być udzielony dodatkowy urlop wychowawczy w wymiarze do 36 miesięcy – na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia (art. 186 § 3 Kodeksu pracy). Zatem w przypadku takiego dziecka pracownicy mogą skorzystać nawet z 72 miesięcy urlopu wychowawczego.

Przepisy Kodeksu pracy nie określają sposobu obliczania wieku osoby fizycznej, dlatego na podstawie art. 300 Kodeksu pracy stosuje się w tym zakresie przepisy Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 112 Kodeksu cywilnego, termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednak przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia.

Pracownica urodziła dziecko 15 czerwca 1998 r. W latach 1999–2002 wykorzystała 3 lata urlopu wychowawczego. W sierpniu 2013 r. dziecko otrzymało orzeczenie o niepełnosprawności. W związku z tym pracownica w październiku 2013 r. złożyła wniosek o udzielenie jej 12-miesięcznego urlopu wychowawczego. Pracodawca ma obowiązek go udzielić. Prawo do kolejnych 36 miesięcy tego urlopu powstaje od momentu uzyskania przez dziecko orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności – jednak nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia. Jeżeli dziecko urodziło się 15 czerwca 1998 r., to urlop ten może być wykorzystany do 14 czerwca 2016 r. (włącznie).

Pracownica zatrudniona od 1 września 2011 r. złożyła w październiku 2013 r. wniosek o udzielenie jej urlopu wychowawczego w wymiarze 24 miesięcy w celu sprawowania opieki nad córką urodzoną w 2002 r., załączając orzeczenie o niepełnosprawności. Jest to pierwsza praca tej pracownicy w ramach stosunku pracy, zatem nie korzystała ona z 3-letniego urlopu wychowawczego po urodzeniu córki. Mimo to może skorzystać z urlopu wychowawczego przysługującego w związku z niepełnosprawnością córki.

Sąd Najwyższy w wyroku z 28 listopada 2002 r. (II UK 94/02, OSNP 2004/6/106) orzekł, że:

(...) w związku z urodzeniem podczas porodu więcej niż jednego dziecka urlop wychowawczy przysługuje w wymiarze nieprzekraczającym 3 lat [obecnie 36 miesięcy – przyp. red.], nie dłużej niż do ukończenia 4. roku życia [obecnie 5. roku życia – przyp. red.] przez dziecko urodzone jako pierwsze.

Zatem także w przypadku urodzenia bliźniąt urlop wychowawczy przysługuje w wymiarze do 36 miesięcy. Dotyczy to również przypadków urodzenia większej niż dwoje liczby dzieci podczas jednego porodu.

Wyłączne prawo do 1 miesiąca urlopu

Do 30 września 2013 r. z pełnego wymiaru urlopu wychowawczego (przysługującego zarówno na zdrowe dziecko, jak i niepełnosprawne) mógł skorzystać tylko jeden z rodziców (opiekunów) dziecka, jeżeli tak zdecydowali, tj. gdy drugi z nich nie zamierzał korzystać z tego urlopu. Od 1 października 2013 r. to się zmieniło. Obecnie każdemu z rodziców lub opiekunów dziecka przysługuje wyłączne prawo do 1 miesiąca urlopu wychowawczego. Prawa tego nie można przenieść na drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka. Skorzystanie z urlopu wychowawczego w wymiarze co najmniej 1 miesiąca oznacza wykorzystanie przez rodzica lub opiekuna dziecka tej części urlopu (art. 186 § 4 i 5 Kodeksu pracy).

UWAGA!

Wymiar urlopu wychowawczego nie zależy od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu.

---

Tym samym od 1 października 2013 r. jedno z rodziców – pracownica albo pracownik może skorzystać co najwyżej z 35 miesięcy urlopu wychowawczego. Pozostały miesiąc przysługuje bowiem na zasadzie wyłączności drugiemu z nich (to samo dotyczy urlopu wychowawczego przysługującego na niepełnosprawne dziecko).

Pracownica 8 października 2013 r. złożyła wniosek o udzielenie jej 36 miesięcy urlopu wychowawczego. Jej mąż jest zatrudniony u innego pracodawcy. Pracodawca nie może udzielić jej urlopu we wnioskowanym wymiarze, a tylko w wymiarze 35 miesięcy, ponieważ 1 miesiąc z 36 miesięcy przysługuje tylko pracownikowi-ojcu dziecka. Jeżeli ojciec go nie wykorzysta, to miesiąc urlopu przepadnie. Gdyby po pewnym czasie okazało się, że dziecko jest niepełnosprawne, to również jedno z rodziców będzie mogło wykorzystać maksymalnie 35 miesięcy urlopu wychowawczego. Pozostały miesiąc będzie przysługiwał tylko drugiemu z rodziców.

Urlop w wymiarze 36 miesięcy dla jednego rodzica (opiekuna)

Rodzic dziecka ma prawo do urlopu wychowawczego w wymiarze do 36 miesięcy, jeżeli:

• drugi rodzic dziecka nie żyje,
• drugiemu rodzicowi dziecka nie przysługuje władza rodzicielska,
• drugi rodzic dziecka został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo taka władza uległa ograniczeniu lub zawieszeniu (art. 186 § 9 Kodeksu pracy).

W tych przypadkach nie ma bowiem możliwości, aby drugi rodzic skorzystał z nieprzenoszalnej części urlopu.

Urlop wychowawczy w wymiarze do 36 miesięcy przysługuje również wtedy, gdy dziecko pozostaje pod opieką tylko jednego opiekuna (art. 186 § 10 Kodeksu pracy).

UWAGA!

Po zmianie przepisów od 1 października 2013 r. rodzice dziecka mają prawo do 36 miesięcy urlopu wychowawczego tylko wówczas, gdy: drugi rodzic dziecka nie żyje, nie przysługuje mu władza rodzicielska, został pozbawiony władzy rodzicielskiej (także gdy została ona ograniczona lub zawieszona) lub dziecko pozostaje pod opieką jednego opiekuna.

Wykorzystywanie urlopu wychowawczego w częściach

Urlop wychowawczy może być wykorzystany jednorazowo albo w częściach – od 1 października 2013 r. najwyżej w 5 częściach (art. 186 § 8 Kodeksu pracy); do 30 września br. w 4 częściach. Umożliwia to m.in. podział urlopu między rodziców (opiekunów). Części tego urlopu nie muszą – tak jak w przypadku dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego – przypadać bezpośrednio jedna po drugiej.

Rodzice (opiekunowie) dziecka, którzy do 1 października 2013 r. korzystali z urlopu wychowawczego na dane dziecko w częściach, od 1 października 2013 r. mają prawo do wykorzystania takiego urlopu w liczbie części stanowiącej różnicę między 5 a liczbą części urlopu wychowawczego wykorzystaną na dane dziecko. Wynika to z art. 2 ust. 2 ustawy z 26 lipca o zmianie ustawy – Kodeks pracy.

UWAGA!

Od 1 października 2013 r. urlop wychowawczy może być wykorzystany maksymalnie w 5 częściach.

Pracownik do 30 kwietnia 2012 r. wykorzystał 2,5 roku urlopu wychowawczego w 4 częściach. W związku z wydłużeniem wieku dziecka, do którego można korzystać z tego urlopu (z 4. do 5. roku życia), 2 października br. złożył wniosek o udzielenie mu pozostałych 6 miesięcy tego urlopu. Pracodawca ma obowiązek udzielenia mu piątej części urlopu, ale tylko w wymiarze 5 miesięcy. Wniosek o tę część jest bowiem składany po wejściu w życie zmian, zatem prawo do jednego miesiąca tego urlopu jest już zarezerwowane dla drugiego rodzica. W związku z tym, że urlop został wcześniej wykorzystany w 4 częściach, do wykorzystania została tylko jedna część. Oznacza to, że albo ten sam rodzic, który wykorzystał 2,5 roku urlopu, skorzysta z 5 miesięcy tego urlopu, albo 6 miesięcy urlopu weźmie drugi rodzic.

Prawo do wykorzystania urlopu w 5 częściach dotyczy zarówno „zwykłego” urlopu wychowawczego, jak i urlopu wychowawczego wykorzystywanego na niepełnosprawne dziecko, tj. każdy z tych urlopów może być wykorzystany w 5 częściach.

Jednoczesne korzystanie z urlopu wychowawczego przez rodziców

Co do zasady, z urlopu wychowawczego może korzystać w tym samym czasie tylko jeden z rodziców (opiekunów) dziecka. Jednak wyjątkowo, tj. przez pewien okres, z urlopu wychowawczego mogą korzystać jednocześnie oboje rodzice (opiekunowie) dziecka. Dotyczy to okresu nieprzekraczającego obecnie 4 miesięcy (art. 186 § 6 Kodeksu pracy). Taka regulacja obowiązuje od 1 października br.; wcześniej możliwe było jednoczesne wykorzystanie urlopu wychowawczego tylko przez 3 miesiące.

UWAGA!

Od 1 października 2013 r. oboje rodzice mogą korzystać jednocześnie maksymalnie przez 4 miesiące z urlopu wychowawczego.

Nowe przepisy dotyczą także pracowników, którzy do 1 października 2013 r. jednocześnie korzystali z urlopu wychowawczego na dane dziecko. Ci rodzice (opiekunowie) od tego dnia mają prawo do jednoczesnego korzystania z urlopu wychowawczego w wymiarze stanowiącym różnicę między 4 miesiącami a wymiarem urlopu wychowawczego wykorzystanym jednocześnie na dane dziecko. Wynika to z art. 2 ust. 1 ustawy z 26 lipca o zmianie ustawy – Kodeks pracy.

Pracownica korzysta z urlopu wychowawczego od 1 lutego 2012 r., a pracownik – jej mąż w okresie od 1 czerwca do 31 sierpnia 2013 r. Zatem przez 3 miesiące korzystali z tego urlopu wspólnie. Od 1 października 2013 r. mogą oni skorzystać jeszcze z 1 miesiąca tego urlopu w tym samym czasie.

W razie stwierdzenia przez pracodawcę, że w tym samym czasie z urlopu wychowawczego korzystają oboje rodzice (opiekunowie) dziecka przez okres przekraczający 4 miesiące – pracodawca wzywa pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania (art. 1862 § 3 Kodeksu pracy).

Wnioskowanie o urlop wychowawczy

Urlopu wychowawczego udziela się tylko na wniosek pracownika (art. 186 § 7 Kodeksu pracy). Pracodawca nie może go udzielić z własnej inicjatywy, czyli „wysłać” pracownika na ten urlop. Jest to bowiem urlop bezpłatny, tj. w jego okresie nie przysługuje ani wynagrodzenie za pracę, ani zasiłek z ubezpieczenia społecznego.

Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego składa się pracodawcy w formie pisemnej na 2 tygodnie przed rozpoczęciem okresu, w którym zamierza się korzystać z tego urlopu (§ 1 rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego). Jeżeli wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego został złożony bez zachowania tego terminu, urlopu udziela się nie później niż z dniem upływu 2 tygodni od dnia złożenia tego wniosku (§ 4 ust. 2 rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego).

Do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli (art. 78 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 Kodeksu pracy). Formie pisemnej jest też równoważne oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej, opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu.

Zatem wniosek może być sporządzony przez pracownika odręcznie albo może być napisany na komputerze, ale pracownik musi go własnoręcznie podpisać. Natomiast formą pisemną nie jest ani faks, ani „zwykły” mail (tj. bez certyfikowanego podpisu elektronicznego).

Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego musi zawierać:

• wskazanie daty rozpoczęcia i zakończenia urlopu wychowawczego,
• wskazanie okresu urlopu wychowawczego, który dotychczas został wykorzystany na dane dziecko;
• określenie liczby części urlopu wychowawczego, z których dotychczas skorzystano na dane dziecko.

Wzór wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego

Do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego pracownik załącza dodatkowo oświadczenia/dokumenty, o których mowa niżej.

---

Oświadczenie drugiego rodzica (opiekuna)

Do wniosku o urlop wychowawczy dołącza się pisemne oświadczenie drugiego rodzica (opiekuna) dziecka o braku zamiaru korzystania z urlopu wychowawczego przez okres wskazany we wniosku albo o okresie, w którym zamierza on korzystać z urlopu wychowawczego (to drugie oświadczenie składa się, jeżeli zamiarem rodziców lub opiekunów dziecka jest jednoczesne korzystanie z tego urlopu). Oboje rodzice (opiekunowie) mogą bowiem korzystać z tego urlopu wspólnie tylko przez okres maksymalnie 4 miesięcy.

Wzór oświadczenia drugiego rodzica (opiekuna) dotyczący korzystania z urlopu wychowawczego

Takie oświadczenie nie jest wymagane tylko w razie:

• ograniczenia drugiemu rodzicowi albo pozbawienia drugiego rodzica władzy rodzicielskiej;
• ograniczenia albo zwolnienia z opieki drugiego opiekuna dziecka;
• gdy zachodzą niedające się usunąć przeszkody do uzyskania takiego oświadczenia.

W razie zaistnienia takich okoliczności do wniosku o urlop dołącza się odpowiednio:

• prawomocne orzeczenie sądu o ograniczeniu drugiemu rodzicowi władzy rodzicielskiej albo o pozbawieniu drugiego rodzica władzy rodzicielskiej,
• prawomocne orzeczenie sądu o ograniczeniu albo zwolnieniu z opieki drugiego opiekuna dziecka,
• dokumenty lub pisemne oświadczenie, potwierdzające, że zachodzą niedające się usunąć przeszkody do uzyskania pisemnego oświadczenia drugiego rodzica lub opiekuna dziecka o braku zamiaru korzystania z urlopu wychowawczego przez okres wskazany we wniosku.

Dokumenty poświadczające prawo do urlopu w wymiarze 36 miesięcy

Rodzic (opiekun) dziecka składający:

• wniosek o urlop wychowawczy w wymiarze 36 miesięcy albo
• wniosek o kolejną część urlopu wychowawczego w sytuacji, gdy korzystał z poprzednich części tego urlopu, a wymiar urlopu wychowawczego określony we wnioskowanej części oraz okres urlopu dotychczas wykorzystany na dane dziecko obejmuje łącznie 36 miesięcy,

zawiera w nim dodatkowo oświadczenie dotyczące okoliczności, które uprawniają go do korzystania z pełnego wymiaru urlopu.

W takim przypadku do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego dołącza się:

• akt zgonu drugiego rodzica dziecka – w przypadku gdy drugi rodzic dziecka nie żyje,
• prawomocne orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnieniu drugiego rodzica, dokument potwierdzający niepełnoletność drugiego rodzica, gdy rodzice dziecka nie są małżeństwem, albo prawomocne orzeczenie sądu o ustaleniu ojcostwa, w którym sąd nie przyznał ojcu władzy rodzicielskiej – w przypadku gdy drugiemu rodzicowi dziecka nie przysługuje władza rodzicielska,
• prawomocne orzeczenie sądu o pozbawieniu drugiego rodzica władzy rodzicielskiej albo o jej ograniczeniu lub zawieszeniu – w przypadku gdy drugi rodzic dziecka został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo taka władza uległa ograniczeniu lub zawieszeniu,
• prawomocne orzeczenie sądu o przyznaniu opieki nad dzieckiem jednemu opiekunowi albo o zwolnieniu drugiego opiekuna z opieki – w przypadku gdy dziecko pozostaje pod opieką jednego opiekuna.

Wzór wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego w wymiarze 36 miesięcy

---

Dokumenty poświadczające niepełnosprawność dziecka

W przypadku gdy pracownik zamierza korzystać z urlopu wychowawczego z tytułu niepełnosprawności dziecka, do wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego dołącza także orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecka. Takie orzeczenia wydają powiatowe i wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności, działające na podstawie ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zespoły te wydają orzeczenia o:

• niepełnosprawności osób, które nie ukończyły 16. roku życia;
• stopniu niepełnosprawności osób, które ukończyły 16. rok życia (§ 2 pkt 1 i 2 rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności).

Udzielanie urlopu wychowawczego

Pracodawca jest zobowiązany udzielić pracownikowi urlopu wychowawczego na okres wskazany we wniosku. Jednak w przypadku złożenia wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego po dokonaniu wypowiedzenia umowy o pracę, urlopu udziela się na okres nie dłuższy niż do dnia rozwiązania umowy o pracę. Urlop wychowawczy jest bowiem uprawnieniem pracowniczym, zatem można z niego korzystać tylko w okresie pozostawania w stosunku pracy.

Pracodawca 25 września 2013 r. wypowiedział pracownicy umowę o pracę z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia. Następnego dnia pracownica złożyła wniosek o udzielenie jej 30-miesięcznego urlopu wychowawczego. W związku z tym, że wniosek został złożony już po wypowiedzeniu umowy o pracę, okres wypowiedzenia biegnie i 31 grudnia 2013 r. umowa się rozwiąże. Z tego powodu pracodawca powinien udzielić pracownicy tego urlopu – nie później niż z dniem upływu 2 tygodni od dnia złożenia tego wniosku, tj. od 10 października 2013 r., ale tylko do 31 grudnia 2013 r., a nie na pełny wnioskowany przez nią okres.

Dotyczy to także udzielania urlopu pracownikom zatrudnionym na podstawie terminowych umów o pracę. Udzielenie pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy na czas określony urlopu wychowawczego na czas dłuższy niż do końca okresu, na który została zawarta umowa, może być – w zależności od okoliczności konkretnego przypadku – uznane za zawarcie w sposób dorozumiany umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli istnieją podstawy do wniosku, że taki był zgodny zamiar stron i cel umowy (uchwała Sądu Najwyższego z 21 listopada 1978 r., I PZP 28/78, OSNC 1979/5/92).

Wycofanie wniosku o urlop wychowawczy

Pracownik może wycofać wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu, składając pracodawcy pisemne oświadczenie w tej sprawie (§ 5 rozporządzenia w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego). Pracodawca nie może w takim przypadku nie zgodzić się na wycofanie wniosku o urlop wychowawczy.

Ochrona stosunku pracy w czasie urlopu wychowawczego

W związku ze złożeniem wniosku o urlop wychowawczy stosunek pracy pracownika podlega szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem. Z art. 1861 Kodeksu pracy wynika, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego do dnia zakończenia tego urlopu.

---

Pracownik 30 września 2013 r. złożył wniosek o udzielenie mu urlopu wychowawczego na okres od 14 października 2013 r. do 13 października 2014 r. Począwszy od 30 września pracodawca nie może już wręczyć temu pracownikowi wypowiedzenia umowy o pracę.

Rozwiązanie przez pracodawcę umowy w czasie urlopu wychowawczego jest jednak dopuszczalne:

• w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
• gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika (inaczej niż w przypadku urlopu macierzyńskiego – nie jest na to wymagana zgoda zakładowej organizacji związkowej reprezentującej pracownika), pracodawca musi tylko skonsultować z organizacją związkową zamiar zwolnienia pracownika bez wypowiedzenia,
• w razie zwolnień grupowych i indywidualnych dokonywanych na podstawie ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników; tę ustawę stosuje się jednak tylko do pracodawców zatrudniających 20 i więcej pracowników.

W przypadku zwolnień grupowych szczególna ochrona pracowników w okresie od dnia złożenia wniosku o urlop wychowawczy do dnia zakończenia tego urlopu jest uchylona (art. 5 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych). W sytuacji zwolnień indywidualnych z przyczyn niedotyczących pracowników pracodawca może rozwiązać stosunki pracy z tymi pracownikami – w drodze wypowiedzenia – pod warunkiem niezgłoszenia sprzeciwu przez zakładową organizację związkową, w terminie 14 dni od otrzymania zawiadomienia o zamierzonym wypowiedzeniu (art. 10 ust. 2 ustawy o zwolnieniach grupowych). Potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale z 15 lutego 2006 r. (II PZP 13/05, OSNP 2006/21–22/315), w której stwierdził, że:

(...) przepisy art. 10 ust. 1 i 2 powołanej wyżej ustawy z 13 marca 2003 r. mogą stanowić podstawę rozwiązania stosunku pracy z pracownikiem w okresie urlopu wychowawczego także w sytuacjach, gdy nie zachodzą przesłanki przewidziane w art. 1861 § 1 zd. 2 k.p. (...).

Natomiast pracodawcy, którzy zatrudniają poniżej 20 pracowników, nie mogą zwolnić z pracy pracownika w czasie urlopu wychowawczego z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Nie dotyczy to jedynie likwidacji i upadłości pracodawcy.

Pracodawca zatrudniający 21 pracowników 30 września 2013 r. wypowiedział pracownicy umowę o pracę z zachowaniem 3-miesięcznego okresu wypowiedzenia. Pracownica przebywa na urlopie wychowawczym do 30 czerwca 2014 r. Jako przyczynę wypowiedzenia pracodawca podał likwidację stanowiska pracy. Ponieważ pracodawca podlega ustawie o zwolnieniach grupowych, mógł z takiej przyczyny wypowiedzieć pracownicy umowę o pracę na urlopie wychowawczym.

Nie ma żadnych przeszkód, aby w okresie od dnia złożenia wniosku o udzielenie urlopu do dnia zakończenia tego urlopu umowę o pracę wypowiedział pracownik, a także by umowa została rozwiązana na mocy porozumienia stron (nieistotne z czyjej inicjatywy zawartego).

Praca i nauka w czasie urlopu wychowawczego

W czasie urlopu wychowawczego pracownik ma prawo podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy albo inną działalność, a także naukę lub szkolenie, jeżeli nie wyłącza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (art. 1862 § 1 Kodeksu pracy). Podjęcie pracy lub innej działalności może oznaczać zarówno nawiązanie stosunku pracy, jak również zawarcie umowy cywilnoprawnej lub działalność na własny rachunek albo wolontariat (Kodeks pracy 2010. Komentarz pod red. prof. dr. hab. B. Wagnera, Gdańsk 2010).

---

W praktyce przyjmuje się, że w trakcie urlopu wychowawczego pracownik może wykonywać pracę na podstawie umowy zlecenia lub umowy o dzieło, a nawet prowadzić własną działalność gospodarczą. W tych przypadkach zwykle to sam pracownik decyduje o porze wykonywania pracy. Ma zatem możliwość jej godzenia ze sprawowaniem opieki nad dzieckiem. Przyjmuje się także, że dopuszczalna jest praca w ramach umowy o pracę na część etatu.

Jednak w wyroku z 25 marca 2011 r. (I OSK 2066/10) NSA orzekł, że:

(...) podjęcie zatrudnienia w okresie korzystania przez pracownika z urlopu wychowawczego jest dopuszczalne wyjątkowo wtedy, gdy nie doprowadzi do wyłączenia możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (...). Ocena co do możliwości sprawowania przez pracownika osobistej opieki nad dzieckiem musi odnosić się przy tym do czasu podjętej pracy, a nie do całego okresu urlopu wychowawczego. (...)

W tej sprawie sąd uznał, że podjęcie przez pracownicę pracy na 1/2 etatu (świadczenie pracy w siedzibie pracodawcy w godz. od 8.00 do 12.00, bez kontaktu z dzieckiem w tym czasie) powodowało, że nie sprawuje ona osobistej opieki nad dzieckiem.

UWAGA!

Pracownik nie musi informować pracodawcy o podjęciu nauki w czasie urlopu wychowawczego.

Mimo że żaden przepis nie nakłada na pracownika obowiązku informowania pracodawcy o podjętej pracy lub innej aktywności w czasie urlopu wychowawczego, to ze względu na obowiązek ubezpieczeniowy osoby urlopowanej konieczne jest poinformowanie pracodawcy o posiadaniu innego tytułu do ubezpieczeń (np. umowy o pracę, umowy zlecenia, własnej działalności). Jeżeli jednak pracodawca dowie się o podjęciu zatrudnienia, to w razie ustalenia, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, wzywa pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie 3 dni od dnia wezwania (art. 1862 § 2 Kodeksu pracy). To polecenie pracodawcy jest dla pracownika wiążące. Niestawienie się do pracy w terminie oznaczonym przez pracodawcę może zostać potraktowane jako nieusprawiedliwiona nieobecność w pracy. Z tego tytułu pracodawca może wyciągnąć wobec pracownika konsekwencje służbowe, np. nałożyć na niego karę porządkową, a nawet wręczyć mu wypowiedzenie umowy o pracę albo zwolnienie dyscyplinarne.

Rezygnacja pracownika z urlopu wychowawczego

Pracownik może zrezygnować z urlopu wychowawczego:

• w każdym czasie – za zgodą pracodawcy,
• po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy – najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy (art. 1863 Kodeksu pracy).

Wzór oświadczenia pracownika o rezygnacji z urlopu wychowawczego

Pracodawca musi przyjąć do pracy pracownika rezygnującego z urlopu wychowawczego. Może to zrobić od razu po złożeniu przez pracownika wniosku w tej sprawie albo najpóźniej po 30 dniach od złożenia wniosku.

Powrót do pracy po urlopie wychowawczym

Pracodawca dopuszcza pracownika po zakończeniu urlopu wychowawczego do pracy na dotychczasowym stanowisku, a jeżeli nie jest to możliwe, na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na innym stanowisku odpowiadającym jego kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem nie niższym od wynagrodzenia za pracę przysługującego pracownikowi w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed tym urlopem (art. 1864 Kodeksu pracy).

---

Powierzenie pracownikowi powracającemu po urlopie wychowawczym stanowiska równorzędnego lub odpowiadającego jego kwalifikacjom nie wymaga wypowiedzenia przez pracodawcę dotychczasowych warunków pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 1 października 1984 r., I PRN 129/84, OSNC 1985/7/93). Odbywa się to więc w drodze polecenia pracodawcy. Przepis nie zastrzega przy tym formy pisemnej, jednak jest ona pożądana, choćby dla celów dowodowych. Pracownik, co do zasady, powinien być bowiem faktycznie zatrudniany na stanowisku pracy wynikającym z umowy o pracę. Dlatego warto sporządzić dla pracownika powracającego z urlopu wychowawczego pismo powierzające mu nowe (inne) stanowisko pracy bądź choćby sporządzić notatkę w tej sprawie i włączyć ją do akt osobowych pracownika.

UWAGA!

Jeżeli pracodawca powierza pracownikowi powracającemu do pracy po urlopie wychowawczym inną pracę niż określona w umowie o pracę, nie musi dokonywać wypowiedzenia zmieniającego.

W uzasadnieniu do wyroku z 29 stycznia 2008 r. (II PK 143/07, OSNP 2009/5–6/67) Sąd Najwyższy stwierdził, że:

(...) przepis art. 1864 Kodeksu pracy regułą czyni bowiem obowiązek pracodawcy zatrudnienia pracownika powracającego z urlopu wychowawczego na dotychczasowym stanowisku, a dopiero gdy nie jest to możliwe – na stanowisku równorzędnym lub innym odpowiadającym jego kwalifikacjom. (...)

Pracodawca nie może odmówić zatrudnienia pracownika po urlopie wychowawczym nawet wtedy, gdy nie dysponuje stanowiskiem dotychczasowym, równorzędnym lub odpowiadającym jego kwalifikacjom. Dopuszczenie do pracy jest bezwzględnym obowiązkiem pracodawcy. Nie oznacza to jednak braku możliwości wypowiedzenia umowy o pracę po powrocie z urlopu wychowawczego (uzasadnienie do uchwały Sądu Najwyższego z 30 grudnia 1985 r., III PZP 50/85, OSNC 1986/7–8/118). Wypowiedzenie może zostać pracownikowi złożone pierwszego dnia po powrocie z urlopu wychowawczego. Wówczas uzasadnieniem tego wypowiedzenia może być np. likwidacja stanowiska pracy oraz niemożność zatrudnienia pracownika na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na innym stanowisku odpowiadającym jego kwalifikacjom zawodowym.

Oceny celowości przywrócenia do pracy pracownicy, której w czasie urlopu wychowawczego wypowiedziano umowę o pracę z powodu likwidacji stanowiska pracy, dokonuje się z uwzględnieniem, że po zakończeniu tego urlopu ma ona prawo powrotu do pracy na stanowisko równorzędne, a nie na to samo (wyrok Sądu Najwyższego z 15 maja 1997 r., I PKN 158/97, OSNP 1998/7/212). Zatem decydując o wypowiedzeniu umowy o pracę pracownikowi w czasie urlopu wychowawczego pracodawca musi brać pod uwagę nie tylko likwidację jego stanowiska pracy, ale i to, czy dysponuje stanowiskiem równorzędnym albo innym odpowiadającym kwalifikacjom pracownika. Jeżeli posiada takie stanowisko, nie może wypowiedzieć pracownikowi umowy o pracę.

Podstawą określenia wysokości wynagrodzenia pracownika powracającego do pracy po urlopie wychowawczym nie jest wynagrodzenie pobierane przez niego przed urlopem, lecz wynagrodzenie przysługujące w dniu podjęcia pracy na stanowisku, które zajmował przed urlopem (wyrok Sądu Najwyższego z 29 stycznia 2008 r., II PK 143/07, OSNP 2009/5–6/67). Punktem odniesienia nie jest więc wynagrodzenie przysługujące pracownikowi przed urlopem, ale wynagrodzenie przysługujące na danym stanowisku pracy na dzień powrotu pracownika z urlopu. Ponadto z uzasadnienia do tego wyroku wynika, że jeżeli u pracodawcy nie ma przepisów regulujących zasady wynagradzania (np. regulaminu wynagradzania), to za punkt odniesienia należy przyjąć aktualne zarobki innego pracownika zajmującego w dniu powrotu do pracy pracownika z urlopu to samo stanowisko, co pracownik przed urlopem.

Pracownica rozpoczęła korzystanie z urlopu wychowawczego w 2011 r. Przysługiwało jej wówczas wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 3500 zł. Obecnie pracownica wraca do pracy. Wskutek reorganizacji w firmie jej stanowisko pracy zostało zlikwidowane, zostanie więc zatrudniona na równorzędnym stanowisku w innym dziale. Ma ona prawo do wynagrodzenia nie niższego od wynagrodzenia za pracę przysługującego jej w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed tym urlopem. Jeżeli na stanowisku, które zajmowała przed urlopem, obecnie obowiązuje wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 4200 zł, to powinna otrzymać co najmniej takie wynagrodzenie.

Okres urlopu wychowawczego, w dniu jego zakończenia, wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 1865 Kodeksu pracy).

Urlop wychowawczy a urlop wypoczynkowy

Korzystanie z urlopu wychowawczego może mieć wpływ na wymiar przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego.

Nie zmieniły się zasady naliczania tego urlopu w przypadku, gdy pracownik rozpoczyna korzystanie z urlopu wychowawczego w jednym roku kalendarzowym i powraca z tego urlopu w innym roku kalendarzowym. W roku, w którym pracownik udaje się na urlop wychowawczy, ma prawo do urlopu wypoczynkowego w pełnym wymiarze, a w roku, w którym powraca z tego urlopu po trwającym co najmniej 1 miesiąc okresie urlopu wychowawczego – w wymiarze proporcjonalnym (art. 1552 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy).

Przyjmijmy, że pracownica rozpocznie urlop wychowawczy 1 kwietnia 2014 r. Zamierza z niego wrócić do pracy 31 sierpnia 2015 r. Za 2014 r. przysługuje jej urlop wypoczynkowy w pełnym wymiarze, a za 2015 r. w wymiarze 4/12 z przysługującego jej wymiaru urlopu, tj. 20 lub 26 dni.

---

Natomiast po zmianie przepisów od 1 października 2013 r. nie obniża się już wymiaru urlopu wypoczynkowego pracownika, który rozpoczął i zakończył urlop wychowawczy w tym samym roku kalendarzowym.

Przyjmijmy, że pracownik korzysta z urlopu wychowawczego w okresie od 1 kwietnia do 30 października 2014 r. Za 2014 r. przysługuje mu urlop wypoczynkowy w pełnym wymiarze. Nie będzie on już obniżany o 1/12 za każdy pełny miesiąc urlopu wychowawczego, tak jak to było w stanie prawnym obowiązującym do 30 września 2013 r.

Ponadto do Kodeksu pracy wprowadzono nowy przepis – art. 2931, z którego wynika, że bieg przedawnienia roszczenia o urlop wypoczynkowy nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu na czas korzystania z urlopu wychowawczego.

Podleganie ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu na urlopach wychowawczych

Osoba korzystająca z urlopu wychowawczego jest objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi w okresie korzystania z tego urlopu, jeśli nie jest emerytem ani rencistą i nie posiada innego tytułu do ubezpieczeń (art. 6 ust. 1 pkt 19, art. 9 ust. 6 oraz art. 13 pkt 13 ustawy systemowej).

Mariola C., opiekująca się w trakcie urlopu wychowawczego swoją 1,5-roczną córką, 15 października br. zaczęła wykonywać umowę zlecenia (na rzecz innego podmiotu niż pracodawca, który udzielił jej urlopu wychowawczego). Od tego dnia zleceniodawca powinien zgłosić ją do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych jako zleceniobiorcę, a pracodawca powinien zaprzestać składania imiennych raportów z wykazanymi składkami na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne finansowane z budżetu za osobę przebywającą na urlopie wychowawczym.

Osoba przebywająca na urlopie wychowawczym powinna złożyć swojemu pracodawcy oświadczenie. Na jego podstawie pracodawca prześle do ZUS stosowne dokumenty ubezpieczeniowe (zob. rozdział 4 – Dokumenty rozliczeniowe).

Wzór oświadczenia składanego płatnikowi składek przez osobę przebywającą na urlopie wychowawczym

Osoba mająca dodatkowy tytuł do ubezpieczeń (poza urlopem wychowawczym) podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tego dodatkowego tytułu. Nie podlega natomiast ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu urlopu. Za dodatkowy tytuł do ubezpieczeń nie uważa się umowy o pracę, z której osoba przeszła na urlop wychowawczy. Jednocześnie tytuł do ubezpieczeń, którym jest stosunek pracy, ulega „zawieszeniu” na okres przebywania na urlopie wychowawczym.

UWAGA!

Za „inny tytuł do ubezpieczeń” nie uważa się stosunku pracy, z tytułu którego osoba uzyskała prawo do urlopu wychowawczego.

Tytuły do ubezpieczeń zostały wymienione w przepisach ustawy systemowej. Wśród nich oprócz umowy o pracę najczęściej występujące to umowy cywilnoprawne o charakterze umowy zlecenia, umowa o pracę nakładczą, prowadzenie pozarolniczej działalności itd.

Od 1 września 2013 r. osoba, która podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym nie może zatrudnić do opieki nad dzieckiem niani na podstawie umowy uaktywniającej, w rozumieniu ustawy o opiece nad dzieckiem w wieku do lat 3 (art. 51 ust. 5 pkt 3 ustawy o opiece nad dzieckiem do lat 3). Oczywiście osoba przebywająca na urlopie wychowawczym i podlegająca ubezpieczeniom z tego tytułu może zatrudnić nianię na podstawie „zwykłej” umowy cywilnoprawnej o charakterze umowy zlecenia lub na podstawie umowy o pracę, ale w takiej sytuacji składki za nianię będą finansować płatnik (rodzic) i ubezpieczony (niania). Umowa z nianią nie uprawnia wówczas do sfinansowania jej składek ze środków budżetowych.

UWAGA!

Osoba, która podlega ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu z tytułu urlopu wychowawczego, nie może skorzystać z budżetowego finansowania składek za nianię, jeżeli zdecyduje się taką osobę zatrudnić do opieki nad swoim dzieckiem.

Joanna A. jest matką samotnie wychowującą dziecko i przebywa obecnie na urlopie wychowawczym. Pracodawca zgłasza Joannę A. do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i zdrowotnego oraz rozlicza za nią należne składki z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym. Od 1 października 2013 r. ubezpieczona zawarła umowę zlecenia, ale nie zdecydowała o przerwaniu urlopu wychowawczego. Planuje zatrudnić nianię, która opiekowałaby się córką w czasie, gdy będzie wykonywać prace zlecone.

---

Zawarcie umowy zlecenia, która stanowi tytuł do objęcia obowiązkiem ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, powoduje, że od dnia zawarcia umowy Joanna A. zostaje wyłączona z tych ubezpieczeń z tytułu urlopu wychowawczego. W tej sytuacji może zatrudnić do opieki nad córką nianię na podstawie umowy uaktywniającej, a składki za nianię (pod pozostałymi ustawowymi warunkami) zostaną sfinansowane z budżetu państwa. Spełniony został bowiem warunek niepodlegania przez matkę ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym (urlop wprawdzie nie został przerwany, ale Joanna A. nie podlega z tego tytułu ubezpieczeniom).

Podobnie jak przy ubezpieczeniach społecznych, składka na ubezpieczenie zdrowotne za pracownika opiekującego się swoim dzieckiem w trakcie urlopu wychowawczego będzie opłacana tylko wtedy, gdy nie ma on innych tytułów do ubezpieczenia zdrowotnego.

Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za osoby korzystające z urlopu wychowawczego

Od 1 września 2013 r. podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób przebywających na urlopach wychowawczych stanowi kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających ten urlop (art. 18 ust. 5b w zw. z art. 18 ust. 14 ustawy systemowej).

Ta podstawa wymiaru składek nie może być jednak:

• wyższa niż kwota 60% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia na dany rok kalendarzowy (art. 18 ust. 5b ustawy systemowej). Kwota prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia jest ogłaszana w obwieszczeniu przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej pod koniec każdego roku i publikowana w Monitorze Polskim. W 2013 r. kwota ta wynosi 3713 zł, a 60% od tej kwoty to 2227,80 zł;
• niższa niż 75% minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 18 ust. 14 ustawy systemowej). W 2013 r. jest to kwota 1200 zł (1600 zł x 75%).

Podstawę wymiaru składki na obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne osoby przebywającej na urlopie wychowawczym stanowi kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego, która w 2013 r. wynosi 520 zł.

Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i zdrowotne za osoby przebywające na urlopach wychowawczych przed i po 1 września 2013 r.

Okres obowiązywania	Ubezpieczenia emerytalne i rentowe		Ubezpieczenie zdrowotne
	maksymalna podstawa wymiaru składek	minimalna podstawa wymiaru składek	podstawa wymiaru składki
Od 1 września do 31 grudnia 2013 r.	60% kwoty prognozowanego wynagrodzenia – 2227,80 zł	75% kwoty minimalnego wynagrodzenia – 1200 zł	kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego 520 zł
Od 1 czerwca do 31 sierpnia 2013 r.	60% kwoty przeciętnego wynagrodzenia w I kwartale br. – 2244,03 zł	brak	kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego – 520 zł

Zasady ustalania przeciętnego wynagrodzenia pracownika

Przy ustalaniu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia należy uwzględniać wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wychowawczy, o ile stanowiło podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe. Wynagrodzenie wypłacone za dany miesiąc, uwzględniane do ustalenia średniej z 12 miesięcy, może nie być tożsame z podstawą wymiaru składek za ten miesiąc.

Anna R. w trakcie 12 miesięcy poprzedzających urlop wychowawczy pobierała również zasiłek wyrównawczy. Nie stanowi on podstawy wymiaru składek, ale przy ustalaniu podstawy wymiaru składek z tytułu urlopu wychowawczego należy go traktować na równi z wynagrodzeniem za pracę. Pracodawca uwzględnił go zatem przy ustalaniu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wychowawczy Anny R.

---

Obliczając kwotę przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy poprzedzających urlop wychowawczy należy przyjąć zasady analogiczne jak przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, określone w ustawie zasiłkowej. W stosunku do zasad ustalania podstawy wymiaru zasiłku zachodzą tu jednak pewne wyjątki, tj.:

• kwotę przeciętnego wynagrodzenia nie pomniejsza się o kwoty składek w części finansowanej przez pracownika,
• kwotę ustalonej podstawy wymiaru składek z tytułu przebywania na urlopie proporcjonalnie zmniejsza się, jeśli tytuł do ubezpieczeń (przebywanie na urlopie wychowawczym) powstał lub ustał w trakcie miesiąca. Dotyczy to sytuacji, gdy odpowiada ona 60% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, minimalnemu wynagrodzeniu lub kwocie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia,
• w przypadku umów agencyjnych, zlecenia, o świadczenie usług albo umów o dzieło zawartych z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub w ramach których praca jest wykonywana na rzecz tego pracodawcy, wykonywanych w okresie przyjmowanym do ustalenia podstawy wymiaru z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym, wynagrodzenie uzyskiwane z tych umów uwzględnia się w przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu, bez uzupełniania,
• zmiana wymiaru czasu pracy nie wpływa na zmianę zasad ustalania przeciętnego wynagrodzenia za 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wychowawczy. Oznacza to, że do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia należy przyjmować zarówno wynagrodzenie z okresu przed, jak i po zmianie wymiaru czasu pracy,
• zasiłek wyrównawczy, mimo że nie stanowi podstawy wymiaru składek, przy ustalaniu podstawy wymiaru składek z tytułu urlopu wychowawczego należy traktować na równi z wynagrodzeniem za pracę. Zatem uwzględnia się go przy ustalaniu przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wychowawczy,
• przy ustalaniu przeciętnego wynagrodzenia uwzględnia się wszystkie składniki przychodu uzyskiwane ze stosunku pracy, które nie zostały wyłączone z podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe pracownika, w myśl art. 18 ust. 2 ustawy systemowej lub § 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106, ze zm.). Zatem przy ustalaniu podstawy wymiaru składek z tytułu przebywania na urlopie wychowawczym nie należy wyłączać np.:

• nagród uznaniowych,
• dodatków stażowych,
• dodatków służbowych i funkcyjnych,
• nagród za ukończenie przez pracownika szkoły/studiów,
• jednorazowych nagród z okazji ślubu pracownika lub z okazji urodzenia się dziecka pracownika,
• kosztów wynajmu przez pracownika mieszkania sfinansowanego lub dofinansowanego przez pracodawcę,
• dopłat pracodawcy do dodatkowego ubezpieczenia pracownika,
• bonów lub wypłat w gotówce przyznawanych w jednakowej wysokości lub jednakowym wskaźnikiem procentowym w stosunku do płacy pracownika, określonej w umowie o pracę, wszystkim pracownikom lub grupom pracowników, z okazji uroczystych dni, świąt, rocznicy powstania firmy itp.,
• składników wynagrodzenia, nieuzależnionych bezpośrednio od indywidualnego wkładu pracy pracownika, ale od wyników grupy pracowników lub całego zakładu pracy.

Urlop wychowawczy u dwóch lub więcej pracodawców

Jeżeli osoba jest zatrudniona u dwóch (lub więcej) pracodawców i przebywa z tego tytułu na urlopach wychowawczych, każdy pracodawca powinien rozliczyć składki na ubezpieczenia społeczne na zasadach ogólnych (w tym uwzględniając ograniczenie do kwoty 60% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia). W takim przypadku ZUS opłaci za ubezpieczonego składki obliczone od sumy podstaw wymiaru składek, łącznie nie większej niż kwota 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Za te osoby składka na ubezpieczenie zdrowotne powinna być rozliczana przez płatnika, u którego tytuł do ubezpieczenia (urlop wychowawczy) powstał wcześniej. Jeżeli tytuły powstały równocześnie, składka powinna być rozliczana przez płatnika, który pierwszy dokonał zgłoszenia do ubezpieczenia zdrowotnego (tj. przekazał pierwszy raport). Ubezpieczony powinien poinformować płatników o równoczesnym rozpoczęciu urlopu wychowawczego u kilku pracodawców i tym samym o konieczności rozliczania składki na ubezpieczenie zdrowotne przez jednego z nich.

Świadczenia uzyskiwane przez pracownika w trakcie urlopu wychowawczego

Od wszystkich wypłat dokonanych przez pracodawcę w trakcie urlopu, ale należnych za okres świadczenia pracy przez pracownika, należy rozliczyć i odprowadzić do ZUS składki jak za każdego „normalnie” pracującego ubezpieczonego.

Wanda J. od 1 września 2013 r. przebywa na urlopie wychowawczym. W październiku otrzymała premię w wysokości 2000 zł za okres przepracowany w pierwszej połowie roku. Od tej kwoty powinny być naliczone składki na ubezpieczenia społeczne oraz na ubezpieczenie zdrowotne. Płatnik wykaże należne składki w raporcie ZUS RCA złożonym z kodem tytułu ubezpieczenia 01 10 xx.

Natomiast składek ZUS nie należy odprowadzać od wszelkich świadczeń przysługujących pracownikowi w trakcie urlopu wychowawczego, a także do których zachowuje prawo również w trakcie tego urlopu. W tym okresie osoba ta posiada inny od pracowniczego tytuł do ubezpieczeń społecznych (i zdrowotnego). Okres urlopu wychowawczego jest traktowany jak odrębny tytuł do ubezpieczeń, będący przerwą w ubezpieczeniach pracowniczych. Składki za ten okres odprowadza się od zupełnie innej podstawy wymiaru (zob. zasady opisane wyżej) niż jak to ma miejsce w przypadku pracownika niebędącego na urlopie. Dlatego od kwot dodatków przysługujących pracownikowi za okres nieświadczenia pracy nie należy opłacać składek na ubezpieczenia pracownicze. Składki na te ubezpieczenia będą należne dopiero wówczas, gdy w okresie urlopu wychowawczego pracownik otrzyma składniki wynagrodzenia przysługujące za okres, kiedy wykonywał pracę. Takie stanowisko potwierdza ZUS w swoich najnowszych interpretacjach.

Interpretacja indywidualna ZUS z 20 sierpnia 2013 r., znak: DI/ 200000/451/1134/2013

Stan faktyczny przedstawiony we wniosku o interpretację	Własne stanowisko przedsiębiorcy w sprawie
Pracodawca przyznaje pracownikom korzyści materialne w postaci zakupu pakietu świadczeń medycznych. Korzyść ta przysługuje pracownikom również w okresie przebywania przez nich urlopach macierzyńskich i wychowawczych. Wartość tych świadczeń stanowi przychód pracowniczy w rozumieniu przepisów podatkowych.	Zdaniem pracodawcy od wartości tych świadczeń powinny być odprowadzane składki, ponieważ prawo do nich nie jest uregulowane w regulaminie wynagradzania, czyli nie mogą być zastosowane przepisy rozporządzenia Ministra Pracy z 18 grudnia 1998 r. wskazujące na przychody pracownika zwolnione ze składek.
Stanowisko przedsiębiorcy przedstawione we wniosku – nieprawidłowe Wartość pakietu medycznego w okresie urlopu wychowawczego nie podlega oskładkowaniu

Mariusz O. przebywający na urlopie wychowawczym korzysta z karnetu na zajęcia sportowo-rekreacyjne, który otrzymuje od pracodawcy. Prawo to przysługuje mu również w okresie urlopu wychowawczego na podstawie regulaminu wynagradzania obowiązującego u pracodawcy. Od wartości tego karnetu pracodawca nie odprowadza składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i FGŚP.

Nauczycielowi przebywającemu na urlopie wychowawczym od 15 września 2011 r., pod koniec września 2013 r. wypłacono: wynagrodzenie za przepracowaną połowę tego miesiąca oraz dodatek mieszkaniowy, dodatek za wysługę lat i dodatek funkcyjny – wszystkie w pełnej wysokości. Od wypłaconego wynagrodzenia oraz dodatków w wysokości ustalonej proporcjonalnie za okres od 1 do 14 września br. szkoła musi naliczyć i odprowadzić składki na pracownicze ubezpieczenia (emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe oraz ubezpieczenie zdrowotne) z kodem tytułu ubezpieczenia 01 10 xx. Natomiast od części dodatków przysługujących w wysokości ustalonej proporcjonalnie za okres od 15 do 30 września br. nie oblicza się składek na ubezpieczenia pracownicze, gdyż przysługują za okres przebywania pracownika na urlopie wychowawczym (tj. za okres przerwy w ubezpieczeniach z tytułu zatrudnienia).

---

Dokumenty rozliczeniowe

Zgłoszenia do ubezpieczeń osób przebywających na urlopach wychowawczych dokonuje się przez wykazanie ubezpieczonego w imiennym raporcie miesięcznym ZUS RCA lub ZUS RZA. Płatnicy składek nie składają z tych tytułów zgłoszeń do ubezpieczeń ZUS ZUA, ZUS ZZA. Na równi ze zgłoszeniem do ubezpieczeń traktowane jest złożenie jednego z poniższych raportów:

• ZUS RCA – imienny raport miesięczny o należnych składkach i wypłaconych świadczeniach,
• ZUS RZA – imienny raport miesięczny o należnych składkach na ubezpieczenie zdrowotne, w przypadku gdy dana osoba podlega tylko temu ubezpieczeniu.

Marta F. przebywa na urlopie wychowawczym od 1 września 2013 r. Nie posiada innych tytułów do ubezpieczeń społecznych ani prawa do emerytury bądź renty. Pracodawca składa za nią raporty ZUS RSA i ZUS RCA. Jej miesięczna podstawa wymiaru na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ustalona na podstawie przeciętnego wynagrodzenia za okres od 1 września 2012 r. do 31 sierpnia 2013 r. wynosi 1950 zł. Płatnik powinien za ubezpieczoną złożyć następujące dokumenty:

• ZUS RSA

• ZUS RCA

Jeżeli osoba przebywająca na urlopie wychowawczym poinformuje płatnika składek, że w okresie urlopu wychowawczego ma inny tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych bądź ma ustalone prawo do emerytury lub renty albo ma inny obowiązkowy tytuł do ubezpieczenia zdrowotnego, pracodawca nie powinien za nią rozliczać składek w dokumentach ubezpieczeniowych z kodem tytułu ubezpieczenia 12 11 xx. Oznacza to, że osoba ta nie powinna być wykazywana w imiennych raportach ZUS RCA ani ZUS RZA. Za taką osobę za miesiąc, w którym posiada inny tytuł do ubezpieczeń, pracodawca składa:

• raport ZUS RSA z kodem tytułu ubezpieczenia z kodem tytułu 01 10 xx, z kodem świadczenia/przerwy 121,
• raport ZUS RSA z kodem 12 11 xx i kodem świadczenia/przerwy 350.

Elwira S. od 1 września 2013 r. przebywa na urlopie wychowawczym. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie ustalone za okres od 1 września 2012 r. do 31 sierpnia 2013 r. wynosiło 3200 zł. Podstawa wymiaru składek na urlopie wychowawczym za tę ubezpieczoną została zatem ustalona w kwocie 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia (na zasadach obowiązujących po 31 sierpnia 2013 r.). Elwira S. zawarła od 15 września, na 2 miesiące, umowę zlecenia z pracodawcą, który udzielił jej urlopu wychowawczego. Z tytułu tej umowy za wrzesień otrzymała 1500 zł wynagrodzenia (wypłaconego 27 września). Za wrzesień za ubezpieczoną powinny zostać złożone:

• raport ZUS RCA, z kodem tytułu ubezpieczenia 04 11 xx i kwotami składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe, obliczonymi od podstawy wymiaru w kwocie 1500 zł, oraz kwotą składki na ubezpieczenie zdrowotne obliczonymi od podstawy wymiaru w wysokości 1331,10 zł [1500 zł – 146,40 zł – 22,50 zł]:

• raport ZUS RCA z kodem tytułu ubezpieczenia 12 11 xx i wykazanymi kwotami składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, obliczonymi od podstawy wymiaru w kwocie 1039,64 zł [2227,80 zł : 30 dni września x 14 dni podlegania], oraz kwotą składki na ubezpieczenie zdrowotne obliczoną od podstawy wymiaru w wysokości 520 zł:

• raport ZUS RSA z kodem tytułu ubezpieczenia 01 10 xx i wykazanym okresem świadczenia/przerwy – 121 i urlopem wychowawczym w okresie od 1 do 30 września:

• raport ZUS RSA z kodem tytułu ubezpieczenia 12 11 xx, kodem świadczenia/przerwy 350 i okresem od 15 do 30 września:

---

Prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego podczas i po zakończeniu urlopu wychowawczego

Zasiłek chorobowy nie przysługuje za okres niezdolności do pracy przypadający w czasie urlopu wychowawczego (art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy zasiłkowej), ponieważ w tym okresie pracownik nie podlega ubezpieczeniu chorobowemu. Okresu niezdolności do pracy przypadającej podczas urlopu wychowawczego nie wlicza się do okresu zasiłkowego oraz do okresu, za który pracownikowi przysługuje wynagrodzenie chorobowe.

W sytuacji gdy niezdolność do pracy rozpoczęła się podczas urlopu wychowawczego i trwa nieprzerwanie po zakończeniu urlopu, pracownik ma prawo do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego od pierwszego dnia po zakończeniu urlopu. Nie ma wówczas znaczenia, że niezdolność do pracy powstała w trakcie urlopu wychowawczego, ważne jest, że trwa nieprzerwanie po jego zakończeniu.

Takie same zasady stosuje się do wynagrodzenia chorobowego. Pracownik nie ma prawa do wynagrodzenia chorobowego w przypadkach, w których nie nabędzie prawa do zasiłku chorobowego (art. 92 § 3 pkt 2 Kodeksu pracy).

Pracownica zakończy urlop wychowawczy 15 października 2013 r. W związku z chorobą kręgosłupa otrzymała zwolnienie lekarskie na okres od 10 października do 5 listopada 2013 r. Pracownica nie ma prawa do wynagrodzenia chorobowego za okres od 10 do 15 października 2013 r., ponieważ niezdolność do pracy przypada w czasie urlopu wychowawczego. Prawo do wynagrodzenia chorobowego nabędzie od następnego dnia po zakończeniu urlopu, czyli 16 października br.

W praktyce często pojawia się problem z ustaleniem podstawy wymiaru świadczenia należnego po powrocie pracownicy/pracownika z urlopu wychowawczego. Wynika to z faktu, że przez okres 12 miesięcy poprzedzających powstanie niezdolności do pracy pracownik nie otrzymywał wynagrodzenia, ponieważ przebywał na urlopie wychowawczym. W takiej sytuacji podstawę wymiaru wynagrodzenia chorobowego lub zasiłku chorobowego należy ustalać jak dla ubezpieczonych, którzy stali się niezdolni do pracy w pierwszym miesiącu zatrudnienia (art. 37 ustawy zasiłkowej).

Ustalanie podstawy wymiaru zasiłku po powrocie z urlopu wychowawczego trwającego co najmniej 12 miesięcy

Rodzaj wynagrodzenia	Sposób ustalenia podstawy wymiaru zasiłku
stałe	ustalając podstawę wymiaru zasiłku przyjmuje się wynagrodzenie pracownika określone w umowie o pracę lub w innym akcie nawiązującym stosunek pracy
zmienne (pracownik przepracował co najmniej 1 dzień)	jeżeli pracownik stanie się niezdolny do pracy bezpośrednio po zakończeniu urlopu wychowawczego, ale w miesiącu, w którym stał się niezdolny do pracy, przepracował co najmniej jeden dzień, to aby obliczyć podstawę wymiaru zasiłku, należy podzielić wynagrodzenie osiągnięte za przepracowane dni robocze przez liczbę dni przepracowanych i pomnożyć przez liczbę dni, które pracownik był zobowiązany przepracować w danym miesiącu
zmienne (pracownik nie przepracował żadnego dnia)	jeżeli w związku z nieprzepracowaniem żadnego dnia pracownik nie osiągnął żadnego przychodu, to podstawę wymiaru zasiłku ustala się, przyjmując kwotę zmiennych składników wynagrodzenia w przeciętnej miesięcznej wysokości, wypłaconej pracownikom zatrudnionym na takim samym lub podobnym stanowisku pracy

Pracownik pracujący od poniedziałku do piątku w systemie podstawowym, otrzymujący wynagrodzenie prowizyjne, od 15 października 2011 r. do 14 października 2013 r. przebywał na urlopie wychowawczym. Do pracy stawił się 15 października 2013 r. i przepracował cały dzień, za który otrzymał wynagrodzenie w wysokości 250 zł brutto (250 zł – 13,71% = 215,73 zł). Od 16 do 31 października br. pracownik był niezdolny do pracy. Podstawę wymiaru zasiłku stanowi uzupełnione wynagrodzenie za październik br. W celu obliczenia podstawy wymiaru zasiłku należy podzielić wynagrodzenie osiągnięte za przepracowane dni robocze ( 215,73 zł) przez liczbę dni przepracowanych (1 dzień) i pomnożyć przez liczbę dni, które pracownik był zobowiązany przepracować w danym miesiącu (23 dni), tj. 215,73 zł : 1 x 23 = 4961,79 zł. Kwota 4961,79 zł stanowi podstawę wymiaru zasiłku.

---

Jeśli pracownik korzystał z urlopu wychowawczego przez okres krótszy niż 12 miesięcy, podstawę wymiaru zasiłku ustala się z okresu 12 miesięcy przed uzyskaniem prawa do świadczenia. Z okresu uwzględnianego w podstawie wymiaru zasiłku wyłącza się miesiące, w których pracownik przepracował mniej niż połowę obowiązującego go czasu pracy oraz należy uzupełnić wynagrodzenie za miesiące, w których przepracował co najmniej połowę obowiązującego go czasu pracy.

Pracownica otrzymująca stałe wynagrodzenie w wysokości 4000 zł (4000 zł – 13,71% = 3451,60 zł) korzystała z urlopu wychowawczego od 1 grudnia 2012 r. do 30 września 2013 r. Przed udzieleniem urlopu wychowawczego pracownica przebywała na urlopie wypoczynkowym trwającym od 29 października do 30 listopada 2012 r., który został jej udzielony bezpośrednio po dodatkowym urlopie macierzyńskim. Po zakończeniu urlopu wychowawczego pracownica stała się niezdolna do pracy w okresie od 1 do 10 października 2013 r. Podstawę wymiaru zasiłku stanowi wynagrodzenie uzyskane w okresie 12 miesięcy poprzedzający niezdolność do pracy (od października 2012 r. do września 2013 r.). W okresie od 1 grudnia 2012 r. do 30 września 2013 r. pracownica nie uzyskała żadnego wynagrodzenia, zatem te miesiące należy wyłączyć z podstawy wymiaru zasiłku. Z podstawy wymiaru również należy wyłączyć październik 2012 r., ponieważ pracownica nie przepracowała co najmniej połowy miesiąca z powodu korzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Podstawę wymiaru zasiłku stanowi wynagrodzenie za listopad 2012 r. Należy podkreślić, iż do celów zasiłkowych dni urlopu wypoczynkowego traktuje się na równi z dniami przepracowanymi, a wynagrodzenie za ten urlop traktuje się na równi z wynagrodzeniem za pracę. Zatem podstawę wymiaru stanowi kwota wynagrodzenia faktycznie uzyskana przez pracownicę w listopadzie 2012 r., tj. kwota w wysokości 3451,60 zł.

Osoby sprawujące osobistą opiekę

Od 1 września 2013 r. weszły w życie nowe przepisy nowelizujące m.in. ustawę systemową i ustawę zdrowotną. Zgodnie z nimi ubezpieczeniami zostały objęte osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem. Za osoby te budżet państwa sfinansuje składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, jeżeli zrezygnują one czasowo z aktywności zawodowej, aby opiekować się małym dzieckiem – na zasadach analogicznych jak ma to miejsce w przypadku urlopów wychowawczych.

Podleganie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz zdrowotnemu

Ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem, które:

• prowadziły pozarolniczą działalność gospodarczą przez okres co najmniej 6 miesięcy i zaprzestały jej prowadzenia albo zawiesiły wykonywanie działalności gospodarczej na podstawie nowo wprowadzonego przepisu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (art. 6a ust. 1 pkt 1 ustawy systemowej i art. 14a ust. 1d ustawy o swobodzie działalności gospodarczej),
• prowadziły pozarolniczą działalność inną niż gospodarcza przez okres co najmniej 6 miesięcy i które zaprzestały jej prowadzenia (art. 6a ust. 1 pkt 2 ustawy systemowej),
• wykonywały pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, przez okres co najmniej 6 miesięcy, i które zaprzestały jej wykonywania (art. 6a ust. 1 pkt 3 ustawy systemowej),
• współpracowały z osobami prowadzącymi działalność lub ze zleceniobiorcami, przez okres co najmniej 6 miesięcy i które zaprzestały tej współpracy (art. 6a ust. 1 pkt 4 ustawy systemowej),
• przez okres co najmniej 6 miesięcy podlegały ubezpieczeniom społecznym jako osoby duchowne (art. 6a ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej).

Jeremi P. prowadził działalność gospodarczą od lutego 2013 r. Od 1 października 2013 r. zawiesił wykonywanie działalności i zajął się opieką nad 12-miesięcznym synem. Przez okres 3 najbliższych lat ZUS będzie opłacał za niego składki z budżetu państwa na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie zdrowotne, jeżeli nie wznowi prowadzenia działalności bądź nie uzyska innego tytułu do ubezpieczeń.

Osoby sprawujące osobistą opiekę nie podlegają ubezpieczeniu chorobowemu i wypadkowemu, ale będą obowiązkowo podlegać ubezpieczeniu zdrowotnemu, jeżeli nie posiadają innego tytułu do tego ubezpieczenia. W praktyce oznacza to dla nich korzyści w postaci:

• gromadzenia kapitału składkowego na przyszłą emeryturę lub rentę,
• możliwość korzystania z bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków NFZ.

Podleganie ubezpieczeniu emerytalnemu

Osoba nieposiadająca bezpośrednio przed podjęciem opieki co najmniej 6-miesięcznego stażu z określonego tytułu (spośród wskazanych powyżej) jest objęta wyłącznie ubezpieczeniem emerytalnym. Nie będzie mogła być zgłoszona do ubezpieczenia zdrowotnego.

---

Maria W. zdecydowała się zająć opieką nad 2-letnią córką. Przed podjęciem opieki nad dzieckiem, które nastąpiło od 15 września, wykonywała umowę zlecenia w okresie od 1 lutego do 15 czerwca 2013 r. Z uwagi na to, że nie spełnia warunków określonych ustawą systemową, pozwalających na objęcie jej ubezpieczeniami (nie posiada wymaganego stażu ubezpieczeniowego bezpośrednio przed podjęciem opieki), przez okres sprawowania opieki, do ukończenia przez dziecko 5 lat, ZUS będzie opłacał za Marię W. składkę tylko na ubezpieczenie emerytalne, jeżeli nie uzyska ona wcześniej innego tytułu do ubezpieczeń. Aby zapewnić sobie prawo do bezpłatnej opieki zdrowotnej, Maria W. musi zostać zgłoszona do ubezpieczenia zdrowotnego przez ubezpieczonego członka rodziny (np. przez męża).

Warunki finansowania składek z budżetu

Aby za osobę sprawującą opiekę mogły być sfinansowane z budżetu składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe albo tylko emerytalne, muszą zostać spełnione następujące warunki, a mianowicie:

• osoba ta nie może posiadać prawa do emerytury lub renty i innych tytułów skutkujących obowiązkiem ubezpieczeń społecznych,
• drugi rodzic dziecka nie może być objęty ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z tego tytułu albo ubezpieczeniami z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego, przebywania na urlopie wychowawczym albo ubezpieczeniem emerytalnym z tytułu sprawowania osobistej opieki.

Jeżeli jeden z rodziców podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu urlopu wychowawczego, a drugi chce sprawować osobistą opiekę, ubezpieczeniom podlega rodzic opiekujący się dzieckiem podczas urlopu wychowawczego.

Warunek podlegania i opłacania składek jest spełniony, jeśli osoba w okresie 6 miesięcy poprzedzających sprawowanie opieki posiadała przerwy w opłacaniu składek spowodowane pobieraniem świadczeń z ubezpieczenia chorobowego z danego tytułu, a także gdy osoba w tym okresie podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym jako pobierająca zasiłek macierzyński nabyty z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, współpracy przy prowadzeniu działalności, przez zleceniobiorcę albo osobę duchowną.

Janina D. w okresie do 15 sierpnia 2013 r. pobierała zasiłek macierzyński uzyskany z tytułu działalności gospodarczej, którą prowadziła przez 2 lata. 2 września złożyła oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, od 1 września. ZUS zgłosił ją od 2 września do tych ubezpieczeń i ubezpieczenia zdrowotnego. Zostaną za nią opłacone składki na te ubezpieczenia przez okres maksymalnie 3 lat, jeżeli Janina D. nie wznowi działalności bądź nie uzyska innego tytułu do ubezpieczeń.

Prawo do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi albo ubezpieczeniem emerytalnym może być wykorzystane w całości lub nie więcej niż w 4 częściach (art. 6a ust. 5, art. 6b ust. 3 ustawy systemowej).

UWAGA!

Warunek 6 miesięcy podlegania ubezpieczeniom spełnia osoba prowadząca działalność, współpracująca, zleceniobiorca albo osoba duchowna, jeżeli w tym okresie pobierała zasiłek chorobowy lub macierzyński z tego tytułu.

Kamila Z. od 10 września 2013 r. sprawuje opiekę nad synem. Wcześniej, przez rok (do 9 września), współpracowała przy działalności prowadzonej przez męża. Składając oświadczenie w ZUS wskazała, że będzie opiekowała się dzieckiem do końca roku, ponieważ zamierza pomagać mężowi przy działalności od 1 stycznia do 30 kwietnia 2014 r. Składając ponownie oświadczenie o zamiarze sprawowania opieki (jeżeli zaprzestanie współpracy) w kolejnym okresie ZUS nie będzie weryfikował na nowo, czy spełnia warunki posiadania 6-miesięcznego okresu podlegania ubezpieczeniom społecznym przed rozpoczęciem kolejnego okresu opieki. Warunki te zostały spełnione w dniu rozpoczęcia sprawowania opieki nad dzieckiem, czyli 10 września 2013 r.

Budżet sfinansuje składki za okres podlegania ubezpieczeniom/ubezpieczeniu, będący okresem sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, od dnia określonego w oświadczeniu jako dzień rozpoczęcia sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym zostało złożone oświadczenie, do dnia wskazanego w oświadczeniu jako dzień zakończenia sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Monika R. 23 września 2013 r. złożyła w ZUS oświadczenie, w którym wskazała, że od 1 września br. rozpoczęła opiekę nad 2-letnią córką. Wcześniej, do 31 sierpnia, była osobą bezrobotną. Z uwagi na to, że oświadczenie zostało złożone 23 września, ZUS dopiero od tego dnia zgłosił ją do ubezpieczenia emerytalnego.

---

Zasady obejmowania obowiązkiem ubezpieczeniowym osób sprawujących opiekę nad dzieckiem od 1 września 2013 r.

Uprawnieni do objęcia ubezpieczeniem	Zakres ubezpieczeń	Podstawa wymiaru składek
1	2	3
osoba przebywająca na urlopie wychowawczym, nieposiadająca innych tytułów do ubezpieczeń, nieposiadająca prawa do renty bądź emerytury	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia, nie więcej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie z 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop, nie mniej niż 75% minimalnego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
osoba, która prowadziła działalność gospodarczą przez okres co najmniej 6 miesięcy i zaprzestała jej prowadzenia lub zawiesiła jej wykonywanie	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
osoba, która prowadziła inną działalność pozarolniczą przez okres co najmniej 6 miesięcy i zaprzestała jej prowadzenia	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
zleceniobiorcy, którzy wykonywali umowę przez co najmniej 6 miesięcy i zaprzestali jej wykonywania	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia, nie więcej niż przeciętna podstawa wymiaru składek z tytułu umowy zlecenia z 6 miesięcy kalendarzowych poprzedzających opiekę, nie mniej niż 75% minimalnego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
osoby współpracujące przez co najmniej 6 miesięcy z osobami prowadzącymi działalność i ze zleceniobiorcami oraz które zaprzestały tej współpracy	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – 60% prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
duchowni podlegający z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym przez co najmniej 6 miesięcy	emerytalne, rentowe, zdrowotne	ubezpieczenia emerytalne i rentowe – kwota minimalnego wynagrodzenia
		ubezpieczenie zdrowotne – kwota specjalnego zasiłku opiekuńczego
inne osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem, które nie spełniają warunków do objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym z tego tytułu (tzn. nieposiadające stażu ubezpieczeniowego lub ze stażem krótszym niż 6-miesięczny)	emerytalne	75% minimalnego wynagrodzenia za pracę

Na nowych przepisach skorzystają głównie osoby prowadzące działalność gospodarczą, spełniające warunki do opłacania składek na tzw. preferencyjnych warunkach, tj. od kwoty 30% minimalnego wynagrodzenia (art. 18a ustawy systemowej). Za opłacanie składek przez okres minimum 6 miesięcy od obniżonej podstawy w wysokości 30% minimalnego wynagrodzenia (w 2013 r. jest to 480 zł) mogą uzyskać opłacanie składek przez ZUS przez maksymalnie 3 lata sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (w szczególnych przypadkach nawet 6 lat), od znacznie wyższej podstawy wymiaru składek (w 2013 r. – 2227,80 zł).

UWAGA!

Za niektórych przedsiębiorców spełniających warunki do budżetowego sfinansowania składek emerytalnej i rentowych, w okresie osobistego sprawowania opieki składki te mogą być opłacane od podstawy ponad 4-krotnie wyższej niż opłacane przez przedsiębiorcę przed podjęciem opieki.

Oświadczenie do celów ubezpieczeniowych

Osoby sprawujące osobistą opiekę nad dzieckiem składają w ZUS oświadczenie o zamiarze podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym albo ubezpieczeniu emerytalnemu (art. 36 ust. 15 ustawy systemowej). Oświadczenie to musi zawierać:

• imię i nazwisko osoby sprawującej osobistą opiekę nad dzieckiem oraz jej numer PESEL (a gdy nie nadano jej numeru PESEL – serię i numer dowodu osobistego lub paszportu),
• miejsce zamieszkania,
• dzień rozpoczęcia i dzień zakończenia sprawowania opieki nad dzieckiem,
• imię i nazwisko dziecka oraz datę jego urodzenia,
• informację o ostatnim okresie ubezpieczenia,
•  informację o korzystaniu lub niekorzystaniu przez drugiego rodzica z omówionych wyżej uprawnień, tj. o podleganiu ubezpieczeniom z tytułu zasiłku macierzyńskiego, urlopu wychowawczego albo z tytułu sprawowania osobistej opieki.

Łącznie z oświadczeniem osoby te są zobowiązane przedłożyć:

• skrócony odpis aktu urodzenia dziecka,
• orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, w przypadku posiadania przez dziecko takiego orzeczenia.

O wszelkich zmianach w stosunku do danych wskazanych w oświadczeniu osoba, która je złożyła, jest zobowiązana zawiadomić ZUS w terminie 7 dni od dnia zaistnienia tych zmian (art. 36 ust. 16 ustawy systemowej).

Elżbieta S. od 16 września 2013 r. sprawuje osobistą opiekę nad 3-letnim dzieckiem. Została zgłoszona do ubezpieczenia emerytalnego. Wcześniej przez 2 lata była zarejestrowana w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna. 30 września podjęła pracę na podstawie umowy zlecenia. Od tego dnia nie podlega ubezpieczeniu emerytalnemu z tytułu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. W tym celu do 7 października powinna złożyć w ZUS oświadczenie, że ma inny tytuł do ubezpieczeń społecznych.

Wzór oświadczenia osoby sprawującej osobistą opiekę nad dzieckiem o zamiarze podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wniosek o zgłoszenie członków rodziny do ubezpieczenia zdrowotnego znajduje się na stronie www.inforfk.pl

Zadaj pytanie na: Forum Kadry

Podstawa prawna:

• art. 2, art. 52, art. 92, art. 155², art. 186–186⁵, art. 189¹, art. 293¹, art. 300 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – j.t. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 1028
• ustawa z 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy – Dz.U. z 2013 r., poz. 1028
• art. 78 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny – j.t. Dz.U. Nr 16, poz. 93; ost.zm. Dz.U. z 2011 r. Nr 230, poz. 1370
•  rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 19 września 2013 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego – Dz.U. z 2013 r., poz. 1139
• art. 1, art. 5, art. 10 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników – Dz.U. Nr 90, poz. 844; ost.zm. Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1654
• art. 3–6b1 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych – Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 675
• § 2 pkt 1 i pkt 2 rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności – Dz.U. Nr 139, poz. 1328; ost.zm. Dz.U. z 2009 r. Nr 224, poz. 1803
• art. 4 pkt 17, art. 6 ust. 1 pkt 19, art. 6a, art. 6b, art. 9 ust. 6, art. 13 pkt 13a, art. 16 ust. 8, art. 18 ust. 5b, ust. 5d, ust. 14–15, art. 18b, art. 36 ust. 2b, ust. 15 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – j.t. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 983
• art. 66 ust. 1 pkt 32a, art. 81 ust. 8 pkt 10 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych – j.t. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 983
• art. 51 ust. 5 pkt 3 ustawy z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 – Dz.U. Nr 45, poz. 235; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 983
• art. 14a ust. 1d ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej – j.t. Dz.U. z 2013 r., poz. 672; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 983
• § 1 i § 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe – Dz.U. Nr 161, poz. 1106; ost.zm. Dz.U. z 2010 r. Nr 127, poz. 860
• załączniki nr 1, 3, 5, 12–14, 18 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 23 października 2009 r. w sprawie określenia wzorów zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, imiennych raportów miesięcznych i imiennych raportów miesięcznych korygujących, zgłoszeń płatnika, deklaracji rozliczeniowych i deklaracji rozliczeniowych korygujących, zgłoszeń danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz innych dokumentów – Dz.U. Nr 186, poz. 1444; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 1101
• art. 12 art. 36, art. 37, art. 38, art. 45 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa – j.t. Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512; ost.zm. Dz.U. z 2013 r., poz. 996