Czy ZUS ma prawo kwestionować umowy o dzieło?

W art. 68 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej usus) ustawodawca zdefiniował, że do zakresu działania ZUS należy, m. in. „stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych”. Przepis ten, ani żaden inny nie daje ZUS uprawnienia do zajmowania się i rozstrzygania zagadnień z zakresu stosunków cywilnoprawnych, w tym do kwestionowania zawieranych umów cywilnoprawnych przez prywatne podmioty.

Art. 83 usus daje ZUS możliwość wydawania decyzji miedzy innymi w zakresie zgłaszania do ubezpieczeń społecznych, przebiegu ubezpieczeń czy ustalania wymiaru składek i ich poboru. W kolejnym artykule (art.86 usus) określono, iż inspektorzy ZUS mogą przeprowadzać kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników. Taka kontrola może obejmować m.in. prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek na ubezpieczenia społeczne oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład.

Z przepisu tego jasno wynika, że ZUS ma prawo sprawdzać, jaki charakter ma praca wykonywana przez zatrudnioną osobę (czy ma cechy umowy o dzieło czy umowy zlecenia), czyli czy zawierane umowy są prawidłowo kwalifikowane, a co za tym idzie czy płatnik miał prawo uznać, że określone zobowiązanie nie rodzi konieczności opłacania składek na ubezpieczenia społeczne. Nie wynika natomiast prawo do zmiany rodzaju umów z umowy o dzieło na umowy o świadczenie usług nieuregulowanych innymi przepisami.

Polecamy produkt: Ustawa zasiłkowa 2016 z komentarzem (PDF)

W polskim systemie prawnym, zgodnie z art. 2 k.p.c., wyłączną kompetencję do rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych mają sądy powszechne.

Z art. 2 k.p.c. wynika, że droga sądowa jest dopuszczalna w sprawach cywilnych, jeżeli do ich rozpoznania właściwe są sądy. Pojęcie spraw cywilnych zostało zdefiniowane w art. 1 k.p.c. Chodzi tu zarówno o sprawy cywilne w znaczeniu materialnym (wynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy), jak i sprawy cywilne w znaczeniu formalnym (niewynikające ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego lub prawa pracy, podlegające jednak załatwieniu według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, np. sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych). Zasadą w świetle art. 2 § 1 k.p.c. jest, że do rozpoznania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, z wyjątkami określonymi w art. 2 § 3 k.p.c.

Czy w takim razie ZUS jest bezradny i nie ma możliwości (lege artis) kwestionowania rodzaju zawartej umowy?

Sposób działania ZUS

Poniżej prawidłowy sposób działania ZUS:

1. W zakresie spraw regulowanych ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych zastosowanie mają przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 123 usus). Oznacza to m.in., że (...) ostateczne decyzje ZUS, od których nie wniesiono odwołania do właściwego sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, mogą być uchylone, zmienione lub unieważnione na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego jedynie z urzędu, a nie na wniosek strony – postanowienie Sądu Najwyższego z 25 lutego 2003 r. (III KKO 18/02, OSNP 2004/5/91).

2. Art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a. przewiduje, że postępowanie administracyjne ulega zawieszeniu w przypadku, gdy rozstrzygnięcie sprawy i wydanie decyzji zależy od uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez sąd. Takim zagadnieniem jest niewątpliwie kwalifikacja prawna zawartej i kontestowanej umowy. Zakład, nie może samodzielnie, poprzez inspektorów wydziału kontroli dokonać w tym zakresie ustaleń, gdyż są to ustalenia z zakresu stosunków cywilnych.

ZUS powinien złożyć stosowny pozew do sądu przeciwko przedsiębiorcy i jego współpracownikowi – o ustalenie, na podstawie art. 189 k.p.c.(powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny), że stosunek prawny łączący te podmioty to np. umowa zlecenia, a nie umowa o dzieło.

Dopiero po uzyskaniu prawomocnego (korzystnego) wyroku, sprawa administracyjna prowadzona przez ZUS mogłaby być procedowana dalej.