Dobre i złe nawyki związane z przywiązaniem do pracy

Pracoholikiem w ujęciu potocznym często nazywamy osobę, która dużo pracuje zawodowo, swoją pracę traktuje priorytetowo i osiąga ponadprzeciętne rezultaty. Takie rozumienie zjawiska pracoholizmu powoduje, że w wielu kręgach jest ono postrzegane jako pożądane. Coraz więcej osób z dumą przyznaje się do pracoholizmu, a fakt bycia pracoholikiem budzi uznanie ze strony innych. Niekiedy pracoholizm jest traktowany również jako wygodne uzasadnienie braku czasu dla bliskich lub też dla realizacji pozazawodowych zainteresowań.

Siedem mitów na temat pracoholizmu

Aby zrozumieć, czym tak naprawdę jest pracoholizm, warto na początku zmierzyć się z kilkoma mitami na temat tego zjawiska1. Być może treść tych mitów pojawia się w Twoich przemyśleniach na temat pracy. Sprawdź, czy nie ulegasz tym fałszywym przekonaniom.

Przekonanie 1

Jeżeli dużo pracuję, to jestem pracoholikiem.

Liczba godzin poświęcana na pracę wcale nie jest wyznacznikiem pracoholizmu. To, że dużo pracujesz, może świadczyć o przepracowaniu i powodować zmęczenie. Nie musi to jednak oznaczać, że jesteś pracoholikiem. Czas pracy może też wiązać się z zewnętrznymi uwarunkowaniami wykonywanych zadań. Gdy otrzymujemy do realizacji cele wymagające pozostawania w pracy po godzinach i nasza ponadwymiarowa praca nie wynika z wewnętrznego przymusu, to nie jest to pracoholizm. Nie ma czegoś takiego, jak liczba godzin pracy wskazująca na problem uzależnienia od pracy. Są osoby, które pracują średnio po 6,5 godziny dziennie i zdradzają objawy pracoholizmu. Uzależnienie od pracy to pewien styl pracy, wynikający z uwarunkowań osobowościowych.

Przekonanie 2

To współczesne warunki pracy wymuszają „mój pracoholizm”.

To nie jest prawda. Współczesne warunki pracy odznaczają się pewnymi właściwościami, które mogą sprzyjać rozwijaniu się pracoholizmu, ale same z siebie go nie wywołują. Takie czynniki jak: nastawienie na efekt, rywalizacja, nieustanne podwyższanie poprzeczki, rosnące ryzyko utraty zatrudnienia mogą wywoływać presję i stymulować do cięższej pracy. Mogą stanowić czynnik ryzyka dla pracoholików, pogłębiając i utrwalając ich stan, ale nie mogą być odpowiedzialne za samo powstawanie tego zjawiska. Uzależnienie od pracy jest głównie kombinacją cech osobowościowych. Inaczej mówiąc, niesprzyjające warunki i otoczenie pracy musiałyby trafić na podatny grunt cech osobowych, aby mogły przyczynić się do rozwoju pracoholizmu. Pracoholicy funkcjonowali również kilkadziesiąt lat temu. Używano wówczas na określenie tego zjawiska innych pojęć, takich jak „szał pracy” czy „nerwice niedzielne” (syndrom reakcji na przerwę w pracy). Pracoholizm nie jest więc „produktem” naszych czasów.

Przekonanie 3

Pracoholizm jest sposobem na odniesienie sukcesu zawodowego.

Przekonanie to często wynika z presji, jakiej ulegamy w miejscu pracy. Jeżeli myślisz czasami: „Przecież wszyscy teraz myślą wyłącznie o pracy i nikt nie ma czasu na nic innego” lub „W obliczu tak silnej rywalizacji nie pozostaje nic innego, jak totalne poświęcenie się pracy”, to i Ty ulegasz wspomnianym naciskom. Myślenie takie wynika z prostego założenia, że jeżeli poświęcimy dla pracy wszystko i będziemy pracować więcej i więcej, to musi to przynieść w końcu jakieś efekty. Nie można jednak tutaj mylić koncentracji na pracy i determinacji w dążeniu do celów zawodowych z uzależnieniem od pracy. Pracoholizm to wewnętrzny przymus pracy i myślenia o pracy. Gdy jest nasilony, wymyka się spod kontroli i nie może być sposobem planowania własnej kariery. Totalne „zanurzenie” w pracę rujnuje równowagę pomiędzy ważnymi sferami naszego życia i bardzo często odbiera nam szansę na zadowolenie z przebiegu kariery zawodowej.

Przekonanie 4

Pracoholizm wpływa pozytywnie na moją efektywność.

Co prawda na początku rozwoju symptomów pracoholizmu, kiedy przymus nie jest jeszcze tak silny i posiadamy kontrolę nad swoim zachowaniem, możemy być bardziej efektywni w porównaniu do okresu przed uzależnieniem od pracy. Wynika to ze wzmożonej koncentracji na zadaniach zawodowych, a także silniejszej mobilizacji do działania na rzecz osiągnięcia celów. Jest to jednak rezultat krótkotrwały. Z biegiem czasu i nasilania się symptomów pracoholizmu tracimy kontrolę nad optymalnym wykorzystaniem naszego zaangażowania. Nadal pracujemy dużo, mocno się angażujemy w działania, poświęcamy wolne chwile na zadania, ale wysiłki te są coraz mniej efektywne. Koszty takiego funkcjonowania niewspółmiernie rosną w stosunku do uzyskiwanych rezultatów. Pojawia się stałe wyczerpanie psychofizyczne, utrata zdolności do regenerowania sił oraz ogólne niezadowolenie z pracy, co w konsekwencji doprowadza do negatywnego bilansu zysków i strat. Pracoholizm „nie opłaca” się również organizacji. Poza opisanymi wcześniej konsekwencjami indywidualnymi wiąże się bowiem z dodatkowymi skutkami ubocznymi. Lęk przed niepowodzeniem oraz obniżona satysfakcja z pracy pracoholików mogą rzutować na innych członków zespołu.

Przekonanie 5

Pracoholizm wpisany jest w moją wysoką pozycję zawodową.

Jednym ze stereotypów pojawiających się na temat pracoholizmu jest powiązanie tego zjawiska z wyższymi, bardziej znaczącymi rolami zawodowymi. Pracoholik kojarzy się często z menedżerem lub osobą kluczową dla organizacji. Powiązanie uzależnienia od pracy z prestiżem zawodu może wpływać na postrzeganie tego zjawiska jako czegoś pozytywnego. Pojawia się tu uproszczone myślenie typu: „Skoro pracoholizm jest wpisany w wysoką pozycję zawodową, a ja jestem pracoholikiem, to oznacza, że należę do elitarnej grupy zawodowej”. Założenie to opiera się na błędnych przesłankach. Uzależnienie od pracy nie zależy od zajmowanej pozycji, może dotyczyć wysoko postawionego menedżera, jak i pracownika wykonującego w organizacji stosunkowo mało złożone czynności.

Przekonanie 6

Pracoholizm dotyczy tylko mojej pracy.

Założenie to może być rozumiane w dwojaki sposób. Z jednej strony możemy być przekonani, że uzależnienie od pracy nie wpływa na pozostałe sfery naszego życia. Jest to oczywiście nieprawda. Konsekwencje pracoholizmu z definicji obejmują życie rodzinne, zainteresowania, zdrowie, relacje ze znajomymi itd. Z drugiej strony, możemy myśleć, że pracoholizm ujawnia się jedynie w kontekście pracy zawodowej, w ramach formalnie wykonywanych obowiązków służbowych wynikających z zatrudnienia w organizacji lub podpisanej umowy. To również jest mit. Wzór zachowania uzależnionego od pracy przejawia się również w aktywnościach pozazawodowych. Pracoholizm może przejawiać się w każdej działalności ukierunkowanej na cel. Jest to specyficzny styl funkcjonowania wiążący się ze sposobem myślenia o zadaniach. Pracoholizm może zatem pojawić się już w młodym wieku (np. wśród studentów) oraz w sytuacjach niezwiązanych z pracą zawodową, np. w działalności charytatywnej czy podczas wykonywania obowiązków domowych.

Przekonanie 7

„Mój pracoholizm” jest konstruktywny.

Przekonanie, że pracoholizm występuje w zdrowej postaci, jest mitem. Osoby, które dużo pracują i jednocześnie są zadowolone z pracy oraz dla których praca stanowi głównie źródło pozytywnych emocji, są silnie zaangażowane w pracę, ale nie są pracoholikami. Jeżeli Twoja praca jest dla Ciebie satysfakcjonująca, daje Ci możliwość wykazania się i wiąże się w kompetencyjnym dopasowaniem do wymagań stanowiska i jednocześnie nie koliduje z Twoim życiem prywatnym, nie wpędza Cię w poczucie winy i nie zmusza do dawania więcej, niż możesz dać, to bardziej jesteś „entuzjastą pracy”, a nie pracoholikiem. Uzależnienie od pracy, jak sama nazwa wskazuje, jest zjawiskiem patologicznym, związanym z utratą kontroli nad swoim zachowaniem, budzącym dyskomfort i ogólne niezadowolenie z życia zawodowego.

Pięć symptomów pracoholizmu

Obalenie mitów na temat pracoholizmu nie gwarantuje pełnego zrozumienia tego problemu. Badania nad pracoholizmem z wykorzystaniem skali WART (ang. Work Addiction Risk Test) pozwoliły na wyodrębnienie pięciu wymiarów (symptomów) charakteryzujących osoby uzależnione od pracy2. Są to:

Kompulsywne tendencje

Czuję się winny/a, gdy nad niczym nie pracuję3. Jest to główny składnik pracoholizmu. Aspekt ten objawia się w niekontrolowanej, wewnętrznej potrzebie nieustannego zajmowania się pracą niezwiązaną z zewnętrznymi wymaganiami. Co to oznacza w praktyce? Nie potrafimy przerwać pracy. Nawet gdy fizycznie oderwiemy się od wykonywania konkretnych zadań, nadal uporczywie o tym myślimy. Pracoholicy często nie mogą zaangażować się w czynności niezwiązane z konkretnym celem, mają trudności z odpoczywaniem, czego konsekwencją mogą być np. nieudane wakacje.

Nadkontrola

Tracę panowanie, gdy coś idzie nie po mojej myśli. Zachowania związane z nadkontrolą wiążą się z potrzebą posiadania pełnych informacji oraz wpływania na przebieg zadań i działań innych osób. Nadmierna kontrola angażuje czas i w połączeniu z dezadaptacyjnym perfekcjonizmem4 (wynikającym z dyskomfortu związanego z rozbieżnością między wysokimi standardami a poziomem wykonania) dezorganizuje pracę. Podłożem dla takich zachowań może być obawa przed popełnieniem jakiegokolwiek błędu.

Niezdolność do delegowania

Wolę większość rzeczy robić sam, niż prosić kogoś o pomoc. Jeżeli miewamy poczucie, że nikt nie zrobi czegoś lepiej niż my sami i jednocześnie odczuwamy silną potrzebę kontroli przebiegu zadania, to prowadzi to do problemu z oddawaniem innym zadań na własność, dzieleniem się władzą i delegowaniem uprawnień. Postawa taka może również hamować działania związane ze współpracą w zespole.

Zaburzona komunikacja/zaabsorbowanie sobą

Angażuję więcej myśli, czasu i energii w moją pracę, aniżeli w relacje z bliskimi. Wykonywanie pracy w czasie wolnym oraz podejmowanie w towarzystwie tematów związanych wyłącznie z obszarem zawodowym prowadzi do komplikacji w relacjach interpersonalnych. Pracoholizm wiąże się z zaniedbywaniem obowiązków rodzinnych, a także niekorzystaniem z pozytywnego wpływu przyjaźni i innych bliskich relacji z innymi.

Poczucie wartości związane z pracą

Jestem bardziej zainteresowany/a ostatecznym wynikiem mojej pracy niż procesem dochodzenia do niego. Osoby uzależnione od pracy potrzebują precyzyjnej i szybkiej informacji zwrotnej na temat rezultatów, które osiągają. Efekt ich pracy jest dla nich ważniejszy niż sama praca, ponieważ wiążą z nim poczucie własnej wartości.

Symptomy?

Jeżeli rozpoznajesz w swoim zachowaniu symptomy pracoholizmu i nabierasz przekonania, że warto coś w tym zakresie zmienić, to wskazówki w ramce mogą być dla Ciebie przydatne.

Trzy kroki od pracoholizmu do zaangażowania

● Zmień sposób stawiania sobie wymagań. W dążeniu do doskonałości nie ma nic złego. Ważne jest jednak, jakie jest źródło Twojego perfekcjonizmu. Gdy zdarza Ci się myśleć, że to, co robisz, nigdy nie jest wystarczająco dobre lub nawet najmniejszy błąd postrzegasz w kategoriach porażki, pomocne może być przeformułowanie tych przekonań. Spisz je i spróbuj dla nich sformułować bardziej adaptacyjne wersje. Na przykład „Stawiam sobie wysoko poprzeczkę”, „Jeśli coś robię, to chcę to wykonać jak najlepiej”. Przeanalizuj, na czym polegają różnice. Oczywiście ćwiczenie to nie wpłynie od razu na zmianę sposobu wyjaśniania stawianych sobie wysokich wymagań. Może jednak uruchomić refleksję na ten temat.

● Oderwij się od niepowodzeń. Pracoholików cechuje zamartwianie się popełnionymi błędami i poniesionymi porażkami. Osoby uzależnione od pracy długo analizują przyczyny niepowodzeń, przeżywając przy tym negatywne emocje. Pracoholicy są szczególnie wrażliwi na negatywne informacje zwrotne – długo je rozpamiętują. Jeżeli doświadczasz tego typu negatywnych emocji, przyczyną może być niski poziom zdolności kontroli emocji. Jak nad tym pracować? Pierwszym krokiem jest pozyskiwanie bieżącej i konstruktywnej informacji zwrotnej nie tylko na temat efektów, ale również sposobu wykonywania zadań. Poproś o informacje na ten temat przełożonego oraz współpracowników. Kolejnym krokiem jest analiza pojawiających się błędów i trudności. Szczególne ważne jest, aby dokładnie zbadać przyczyny i skutki konkretnych działań. W analizie tej szczególnie uwzględnij fakt, że nie zawsze masz wpływ na wiele czynników decydujących o powodzeniu w zakresie osiągnięcia wyznaczonych celów.

● Podtrzymuj pozytywne emocje. Jedną z cech charakteryzujących pracoholików jest brak umiejętności podtrzymywania emocji pozytywnych. Jeżeli masz trudności z regenerowaniem sił, rozmyślasz o pracy podczas wykonywania przyjemnych czynności (np. oglądając film, rozmawiając z przyjaciółmi, czytając interesującą książkę), przerywasz interesujące aktywności, to ten problem może Ciebie dotyczyć. Sprawdź, na czym polegają programy ukierunkowane na utrzymywanie równowagi pomiędzy funkcjonowaniem zawodowym a życiem prywatnym. Ideą programów work-life balance jest stworzenie takich warunków wykonywania obowiązków służbowych, które umożliwiają pracownikom podział czasu na pracę i życie prywatne, w sposób podkreślający znaczenie obu tych sfer. Pamiętaj, że relaks może być skuteczny, jak i nieskuteczny. Dobierz adekwatnie do swoich potrzeb i zainteresowań sposoby odpoczynku i regeneracji, które pozytywnie wpłyną na twoją zdolność do czerpania przyjemności z rozrywki.

PRZYPISY

¹ Więcej na ten temat: K. Wojdyło, Pracoholizm. Perspektywa poznawcza, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.

² Więcej na temat struktury pracoholizmu i skali WART: op. cit.

³ Czcionką pogrubioną przy każdym symptomie zamieszczono przykładowe stwierdzenie ze skali WART, źródło: tłumaczenie własne na podstawie B.E. Robinson, Chained to the Desk, New York, NY: New York University Press, 1998, 52–54.

⁴ Zjawisko adaptacyjnego i dezadaptacyjnego perfekcjonizmu opisuje K. Szczucka w artykule pt. Polski Kwestionariusz Perfekcjonizmu Adaptacyjnego i Dezadaptacyjnego, „Psychologia Społeczna” 2010, tom 5, 71–95.