Zwrot nienależnie pobranych świadczeń ZUS - nowy okres przedawnienia

W aktualnym stanie prawnym brak jest terminu, który ograniczałby ZUS w kwestii wydania decyzji zobowiązującej ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (np. zasiłków z ubezpieczenia społecznego). Na skutek zmiany przepisów ZUS będzie zobowiązany do wydawania decyzji nakazującej zwrócenie kwot niesłusznie otrzymanych należności nie później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który należność została pobrana. Nowe przepisy już obowiązują.

Osoba, która otrzymała nienależne świadczenie, jest zobowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie (art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; dalej: ustawa systemowa). Należy jednak pamiętać, że ZUS w określonych przypadkach nie może żądać zwrócenia niesłusznie wypłaconych świadczeń za okresy dłuższe niż:

● ostatnie 12 miesięcy – jeżeli osoba pobierająca świadczenie zawiadomiła organ je wypłacający o zajściu okoliczności powodujących ustanie do niego prawa albo wstrzymanie jego wypłaty, a mimo to świadczenie było w dalszym ciągu wypłacane,
● 3 lata – w pozostałych przypadkach.

Polecamy produkt: Kodeks pracy 2017 Praktyczny komentarz z przykładami

Przepisy dotyczące okresu przedawnienia nienależnych świadczeń przed zmianą

Obecnie nie funkcjonuje żaden przepis przewidujący okres, po upływie którego ZUS nie mógłby zgłaszać roszczenia o zwrot na jego rzecz bezzasadnie pobranego świadczenia. Co prawda z art. 84 ust. 7 ustawy systemowej wynika, że należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń przedawniają się po upływie 10 lat, jednakże bieg tego terminu rozpoczyna się dopiero od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności. W konsekwencji ZUS-u nie ogranicza żaden termin do wydania decyzji obligującej do zwrotu niesłusznie otrzymanych świadczeń.

Tę lukę w przepisach za niekonstytucyjną uznał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 5 lipca 2016 r., (sygn. akt P 131/ 15). Stwierdzono w nim, że w zakresie, w jakim art. 84 ust. 3 ustawy systemowej dopuszcza wydanie decyzji ustanawiającej nakaz zwrócenia nienależnie pobranego świadczenia, bez względu na upływ czasu od daty jego wypłaty, jest niezgodny z:

● art. 2 Konstytucji, stanowiącym, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej,
● art. 32 ust. 1 Konstytucji, który stwierdza, że wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

TK stanął na stanowisku, że celowe jest wprowadzenie czasowego ograniczenia możliwości żądania przez ZUS zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. ZUS jest bowiem dysponentem publicznych środków zgromadzonych w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz posiada konieczne instrumenty prawne, które pozwalają mu weryfikować m.in., kto powinien być uprawniony do konkretnych świadczeń społecznych. Tymczasem regulacje ustawy systemowej w aktualnym brzmieniu, usprawiedliwiają, a nawet sprzyjają opieszałości organu rentowego.

Warto też wskazać, że za nienależnie pobrane świadczenia uważa się te, które:

● wypłacono mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba je otrzymująca była pouczona o braku uprawnienia do ich poboru,
● zostały przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu je wypłacającego.

Chodzi tu przykładowo o świadczenie rehabilitacyjne, zasiłki chorobowe, wypadkowe, macierzyńskie czy opiekuńcze.

Zmiana przepisów dotyczących okresu przedawnienia nienależnych świadczeń

W uzasadnieniu do nowelizacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych możemy przeczytać, że oczekiwanym efektem wejścia jej w życie ma być:

● ochrona pewności i stabilności porządku prawnego oraz
● wykluczenie roszczeń organu rentowego, które wobec upływu znacznego okresu od daty ich powstania, w chwili spełnienia byłyby oderwane od faktycznej sytuacji ubezpieczonego.

Istotę przewidzianych przez ustawodawcę zmian przedstawia poniższa tabela.

Obecny stan prawny

Stan prawny po zmianie

Przepisy ustanawiają jedynie okres, za który ZUS jest uprawniony do występowania o uzyskanie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń od osoby, która to świadczenie otrzymała, tj. maksymalnie trzy lata wstecz od ostatniej wypłaty (pobrania) świadczenia. Ustawa systemowa nie zawiera natomiast regulacji ustanawiających okres, po upływie którego organ rentowy byłby pozbawiony możliwości ubiegania się o zwrot mu nienależnie pobranej należności z ubezpieczenia społecznego. Wprawdzie niesłusznie wypłacone świadczenia ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, ale termin ten zaczyna się liczyć dopiero od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te świadczenia.

Po nowelizacji przepisów, decyzja zobowiązująca do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych nie będzie mogła być wydana później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano świadczenie, które w danych okolicznościach nie przysługiwało.

Znowelizowane przepisy obejmą zarówno świadczenia „krótko”, jak i „długoterminowe”, przysługujące m.in. na podstawie:

● ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
● ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa,
● ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
● ustawy z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej,
● ustawy z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych.

Okres przejściowy

Zgodnie z przepisem przejściowym, od momentu rozpoczęcia obowiązywania nowelizacji, ZUS nie wydaje decyzji ustalającej należności powstałe z racji niesłusznie przekazanych świadczeń, jeżeli od ostatniego dnia okresu, za który ubezpieczony pobrał takie świadczenie, upłynęło 5 lat. Nowe regulacje odnoszą się także do sytuacji, kiedy decyzja została już wydana, a świadczeniobiorca odwołał się do sądu. W takich przypadkach, znowelizowane przepisy będą miały zastosowanie do rozpoznawania odwołań od decyzji ustalających kwoty nienależnie pobranych świadczeń oraz kwot odsetek i kosztów upomnienia, wniesionych i nierozpatrzonych przed dniem wejścia w życie nowelizacji ustawy systemowej.

Modyfikacje nie dla płatników składek

Omawiane zmiany nie obejmą płatników (np. pracodawców), którzy na skutek przekazania do ZUS nieprawdziwych danych (tj. niezgodnych ze stanem faktycznym) przyczynili się do wypłaty nienależnych świadczeń. Ma to swoje uzasadnienie w tym, że płatnik składek współdziałający z ubezpieczonym w celu uzyskania przez niego korzyści pod postacią nieprzysługujących mu świadczeń, nie powinien czuć się zwolniony z odpowiedzialności. W szczególności z tego powodu, że najczęściej forma takiego współdziałania sprowadza się do niezasadnego zgłoszenia do ubezpieczeń w ZUS lub podwyższenia podstawy wymiaru składki. W tego typu okolicznościach ZUS nie będzie ograniczony 5-letnim terminem na wydanie decyzji o odpowiedzialności płatnika składek.

Podstawa prawna:

● art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (j.t. Dz.U. z 2016 r. poz. 963; ost. zm. Dz.U. z 2016 r. poz. 1810),

● art. 1–3 ustawy z 6 października 2016 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (ustawa została podpisana przez prezydenta).