Prawo przedsiębiorców. Przewodnik po zmianach przepisów
Kodeks pracy 2018. Praktyczny komentarz z przykładami
Wellbeing w organizacji co? jak? dlaczego?Stan faktyczny
Sąd okręgowy oddalił wyrokiem odwołanie Danuty Ż. od decyzji ZUS, którą stwierdzono, że wnioskodawczyni od 15 maja 2002 r. nie podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników, z powodu zawarcia umowy o pracę dla pozoru. Z ustaleń sądu wynika, że wnioskodawczyni od 1997 r. prowadzi własną działalność gospodarczą – Biuro Rachunkowe w Z. i z tego tytułu do 14 maja 2002 r. podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. 15 maja 2002 r., będąc w piątym miesiącu ciąży, wnioskodawczyni zawarła z firmą „D.” umowę o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku pracownika działu marketingu z wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 3500 zł brutto.
Zgodnie z umową o pracę, miejscem świadczenia pracy wnioskodawczyni była siedziba firmy, w której faktycznie była kilka razy. Przez pozostały czas wykonywała pracę w Z., kontaktując się ze wspólnikami firmy przez internet i telefon i mając obowiązek pozostawania do ich dyspozycji w godzinach od 9 do 17. W związku z zagrożoną ciążą, wnioskodawczyni od 10 czerwca 2002 r. do dnia porodu przebywała na ciągłym zwolnieniu lekarskim, a następnie – w okresie od 24 września 2002 r. do 27 stycznia 2003 r. na urlopie macierzyńskim. 31 stycznia 2003 r. – łączący strony stosunek pracy uległ rozwiązaniu za wypowiedzeniem z powodu likwidacji firmy wobec braku środków pieniężnych na jej prowadzenie.
W wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego organ rentowy wstrzymał wypłatę zasiłku chorobowego poczynając od 15 lipca 2002 r. W ocenie sądu okręgowego całokształt okoliczności dotyczących zawarcia umowy o pracę wskazuje, iż zmierzała ona do obejścia prawa, gdyż jej rzeczywistym celem było uzyskanie przez wnioskodawczynię statusu pracownika i związanego z nim pracowniczego ubezpieczenia społecznego. Podjęcie pracy przez wnioskodawczynię, jej świadczenie przez krótki okres i przyjmowanie tego świadczenia przez pracodawcę wyklucza stwierdzenie pozornego charakteru umowy o pracę, a przemawia za uznaniem, że zawarcie tej umowy zmierzało do obejścia prawa w rozumieniu art. 58 § 1 k.c., co skutkuje jej nieważnością.
Sąd apelacyjny wyrokiem oddalił apelację wnioskodawczyni od powyższego wyroku, podzielając stanowisko sądu pierwszej instancji, że bycie pracownikiem zgodnie z treścią umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony oznacza faktyczne świadczenie pracy przez okres dłuższy i nieoznaczony.
Stanowisko SN
Stosownie do art. 58 § 1 k.c., nieważna jest czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 25 listopada 2004 r., sygn. akt I PK 42/04, stwierdził, że czynności mające na celu obejście ustawy zawierają jedynie pozór zgodności z ustawą. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, która pozornie nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane. Chodzi tu więc o wywołanie skutku sprzecznego z prawem.
Dążenie przez kobietę w ciąży do podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu przy uwzględnieniu, iż do daty zawarcia umowy o pracę opłacała składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej i pomimo zawarcia umowy działalności tej nie zaprzestała, wiąże się niewątpliwie z możliwością skorzystania przez nią z wysokich zasiłków przysługujących z ubezpieczenia chorobowego, będących konsekwencją ustalenia w umowie wysokiego wynagrodzenia za pracę.
Jednakże osiągnięcie takiego celu nie może być uznane za sprzeczne z prawem. Skorzystanie z ochrony gwarantowanej pracowniczym ubezpieczeniem społecznym jest legalnym celem zawierania umów o pracę. Może ono być głównym motywem nawiązania stosunku pracy zamiast wykonywania zatrudnienia na innych podstawach prawnych, nawet gdyby cel umowy o pracę nienaruszającej art. 22 k.p. dyktowany był wyłącznie chęcią uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, iż stronom umowy o pracę, na podstawie której rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa płynące z tej umowy, nie można przypisać działania w celu obejścia ustawy w rozumieniu art. 58 § 1 k.c.
Brak podstaw do przyjęcia nieważności czynności prawnej jako zawartej w celu obejścia ustawy nie oznacza jednak, iż czynność ta nie może być oceniana w płaszczyźnie zgodności jej celu z zasadami współżycia społecznego. W myśl art. 58 § 2 k.c., nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, natomiast – zgodnie z art. 58 § 3 k.c. – jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
W przepisie art. 58 § 3 k.c. chodzi zatem o to, czy przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności, w jakich czynność prawną podjęto, i zakładając rozsądną ich ocenę, doszłoby do dokonania czynności prawnej przez strony bez nieważnych postanowień, czy też nie. Zachowania wnioskodawczyni i wspólników spółki cywilnej w okolicznościach sprawy należy uznać za naganne i szkodliwe społecznie na tle szerokiego zjawiska wyłudzania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, polegającego na zawieraniu umów o pracę na krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienie do świadczenia z ubezpieczenia społecznego i ustalaniu wygórowanego wynagrodzenia w celu uzyskania przez osobę ubezpieczoną naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego (zasiłków chorobowego i macierzyńskiego).
W opisanym wyżej stanie faktycznym sprawy należy podzielić pogląd sądu apelacyjnego, iż „rzeczywistym celem zawarcia przedmiotowej umowy nie była wola realizowania przez wnioskodawczynię obowiązków pracowniczych, ale skonstruowanie okoliczności faktycznych świadczących o pozostawaniu w stosunku pracy”.
Uzasadnione jest w konsekwencji twierdzenie, że celem zawartej umowy o pracę nie było wykonywanie przez skarżącą obowiązków pracowniczych przez nieoznaczony czas (co jest istotą umowy o pracę na czas nieokreślony) oraz objęcie ochroną ubezpieczeniową, którą posiadała jako osoba opłacająca składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, i kontynuująca tę działalność, lecz stanowiące nadużycie wykorzystanie stosunku pracy wyłącznie do osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu, a nadto, że bez postanowień dotyczących wysokości wynagrodzenia – przy przyjęciu, iż samo zawarcie umowy o pracę przez kobietę w ciąży nie jest naganne – umowa ta nie zostałaby zawarta.
Sąd okręgowy oddalił wyrokiem odwołanie Danuty Ż. od decyzji ZUS, którą stwierdzono, że wnioskodawczyni od 15 maja 2002 r. nie podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników, z powodu zawarcia umowy o pracę dla pozoru. Z ustaleń sądu wynika, że wnioskodawczyni od 1997 r. prowadzi własną działalność gospodarczą – Biuro Rachunkowe w Z. i z tego tytułu do 14 maja 2002 r. podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. 15 maja 2002 r., będąc w piątym miesiącu ciąży, wnioskodawczyni zawarła z firmą „D.” umowę o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku pracownika działu marketingu z wynagrodzeniem miesięcznym w wysokości 3500 zł brutto.
Zgodnie z umową o pracę, miejscem świadczenia pracy wnioskodawczyni była siedziba firmy, w której faktycznie była kilka razy. Przez pozostały czas wykonywała pracę w Z., kontaktując się ze wspólnikami firmy przez internet i telefon i mając obowiązek pozostawania do ich dyspozycji w godzinach od 9 do 17. W związku z zagrożoną ciążą, wnioskodawczyni od 10 czerwca 2002 r. do dnia porodu przebywała na ciągłym zwolnieniu lekarskim, a następnie – w okresie od 24 września 2002 r. do 27 stycznia 2003 r. na urlopie macierzyńskim. 31 stycznia 2003 r. – łączący strony stosunek pracy uległ rozwiązaniu za wypowiedzeniem z powodu likwidacji firmy wobec braku środków pieniężnych na jej prowadzenie.
W wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego organ rentowy wstrzymał wypłatę zasiłku chorobowego poczynając od 15 lipca 2002 r. W ocenie sądu okręgowego całokształt okoliczności dotyczących zawarcia umowy o pracę wskazuje, iż zmierzała ona do obejścia prawa, gdyż jej rzeczywistym celem było uzyskanie przez wnioskodawczynię statusu pracownika i związanego z nim pracowniczego ubezpieczenia społecznego. Podjęcie pracy przez wnioskodawczynię, jej świadczenie przez krótki okres i przyjmowanie tego świadczenia przez pracodawcę wyklucza stwierdzenie pozornego charakteru umowy o pracę, a przemawia za uznaniem, że zawarcie tej umowy zmierzało do obejścia prawa w rozumieniu art. 58 § 1 k.c., co skutkuje jej nieważnością.
Sąd apelacyjny wyrokiem oddalił apelację wnioskodawczyni od powyższego wyroku, podzielając stanowisko sądu pierwszej instancji, że bycie pracownikiem zgodnie z treścią umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony oznacza faktyczne świadczenie pracy przez okres dłuższy i nieoznaczony.
Stanowisko SN
Stosownie do art. 58 § 1 k.c., nieważna jest czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 25 listopada 2004 r., sygn. akt I PK 42/04, stwierdził, że czynności mające na celu obejście ustawy zawierają jedynie pozór zgodności z ustawą. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej treści, która pozornie nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane. Chodzi tu więc o wywołanie skutku sprzecznego z prawem.
Dążenie przez kobietę w ciąży do podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu przy uwzględnieniu, iż do daty zawarcia umowy o pracę opłacała składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej i pomimo zawarcia umowy działalności tej nie zaprzestała, wiąże się niewątpliwie z możliwością skorzystania przez nią z wysokich zasiłków przysługujących z ubezpieczenia chorobowego, będących konsekwencją ustalenia w umowie wysokiego wynagrodzenia za pracę.
Jednakże osiągnięcie takiego celu nie może być uznane za sprzeczne z prawem. Skorzystanie z ochrony gwarantowanej pracowniczym ubezpieczeniem społecznym jest legalnym celem zawierania umów o pracę. Może ono być głównym motywem nawiązania stosunku pracy zamiast wykonywania zatrudnienia na innych podstawach prawnych, nawet gdyby cel umowy o pracę nienaruszającej art. 22 k.p. dyktowany był wyłącznie chęcią uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, iż stronom umowy o pracę, na podstawie której rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa płynące z tej umowy, nie można przypisać działania w celu obejścia ustawy w rozumieniu art. 58 § 1 k.c.
Brak podstaw do przyjęcia nieważności czynności prawnej jako zawartej w celu obejścia ustawy nie oznacza jednak, iż czynność ta nie może być oceniana w płaszczyźnie zgodności jej celu z zasadami współżycia społecznego. W myśl art. 58 § 2 k.c., nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, natomiast – zgodnie z art. 58 § 3 k.c. – jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
W przepisie art. 58 § 3 k.c. chodzi zatem o to, czy przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności, w jakich czynność prawną podjęto, i zakładając rozsądną ich ocenę, doszłoby do dokonania czynności prawnej przez strony bez nieważnych postanowień, czy też nie. Zachowania wnioskodawczyni i wspólników spółki cywilnej w okolicznościach sprawy należy uznać za naganne i szkodliwe społecznie na tle szerokiego zjawiska wyłudzania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, polegającego na zawieraniu umów o pracę na krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienie do świadczenia z ubezpieczenia społecznego i ustalaniu wygórowanego wynagrodzenia w celu uzyskania przez osobę ubezpieczoną naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego (zasiłków chorobowego i macierzyńskiego).
W opisanym wyżej stanie faktycznym sprawy należy podzielić pogląd sądu apelacyjnego, iż „rzeczywistym celem zawarcia przedmiotowej umowy nie była wola realizowania przez wnioskodawczynię obowiązków pracowniczych, ale skonstruowanie okoliczności faktycznych świadczących o pozostawaniu w stosunku pracy”.
Uzasadnione jest w konsekwencji twierdzenie, że celem zawartej umowy o pracę nie było wykonywanie przez skarżącą obowiązków pracowniczych przez nieoznaczony czas (co jest istotą umowy o pracę na czas nieokreślony) oraz objęcie ochroną ubezpieczeniową, którą posiadała jako osoba opłacająca składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, i kontynuująca tę działalność, lecz stanowiące nadużycie wykorzystanie stosunku pracy wyłącznie do osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu, a nadto, że bez postanowień dotyczących wysokości wynagrodzenia – przy przyjęciu, iż samo zawarcie umowy o pracę przez kobietę w ciąży nie jest naganne – umowa ta nie zostałaby zawarta.
