Odpowiedzialność za błędy w dokumentach wystawianych do celów ubezpieczeniowych

Na pracodawcy jako płatniku składek na ubezpieczenia społeczne ciążą szczególne obowiązki i związana z nimi odpowiedzialność. To informacje, jakie organ rentowy uzyskuje m.in. od pracodawcy są podstawą do określenia prawa i wysokości świadczeń emerytalno-rentowych.

Zgodnie z ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (zwanej dalej ustawą systemową) osoba, której przyznano i wypłacono określone świadczenie na podstawie nieprawdziwych lub błędnych informacji, musi takie świadczenie zwrócić. Stąd też wszystkie dokumenty przyznające takie świadczenie powinny zawierać pouczenie w tej sprawie. O właściwym pouczeniu można mówić wówczas, gdy organ rentowy poprawił i doprecyzował treść pouczenia w taki sposób, że stało się ono czytelne, jasne i zrozumiałe dla ubezpieczonego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 lutego 2000 r., III AUa 845/99).

Obowiązek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń istnieje tylko wtedy, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do jego pobierania. Brak zatem pouczenia czyni świadczenie nieodwracalnym, mimo że nie można go nazwać świadczeniem należnym, skoro brak było podstaw do jego wypłaty (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12 stycznia 1996 r., III AUr 344/95.

Przepisy prawa ubezpieczeń społecznych zawierają samodzielną podstawę do żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, a zatem zasady współżycia społecznego czy przepisy Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu nie mają zastosowania w tego typu sprawach (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3 grudnia 2003 r., III AUa 1450/02).

Za nienależnie pobrane świadczenie uważa się:

• świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania,
• świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu wypłacającego świadczenie przez osobę pobierającą świadczenia,
• świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu (art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej).

Ubezpieczony, któremu przyznano i wypłacono emeryturę na podstawie fałszywych dokumentów lub w efekcie świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego, ma obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia i nie może bronić się zarzutem, że płatnik składek spowodował wypłatę tego świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 20 maja 2004 r., II UK 385/03).

Ustawa systemowa stanowi, że nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach nie można żądać zwrotu – za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.

Kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów powodujących zawieszenie prawa do emerytury lub renty lub zmniejszenie ich wysokości podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia. Dzieje się tak, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypadkach zwrot następuje za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej decyzji.

Dla pracodawcy jako płatnika składek najważniejsza jest jednak inna regulacja. Mówi ona o tym, że jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot (art. 84 ust. 6 ustawy systemowej). W przypadku gdy pobranie nienależnych świadczeń emerytalnych przez pracownika spowodowane było nie tylko błędem pracodawcy, ale i organu rentowego, nie może ów organ wydać decyzji zobowiązującej pracodawcę do zwrotu pobranych świadczeń (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 grudnia 2001 r., III AUa 768/01).

Aby organ rentowy mógł domagać się zwrotu nienależnych świadczeń od płatnika składek, muszą zostać spełnione łącznie następujące warunki:

• pobranie nienależnego świadczenia,
• przekazanie przez pracodawcę nieprawdziwych danych oraz
• świadome wprowadzenie w błąd organu rentowego.

Należy podkreślić, że art. 84 ust. 6 ustawy systemowej odnosi się wyłącznie do przypadków bezpodstawnej wypłaty zasiłku osobom mającym status osoby ubezpieczonej. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 8 kwietnia 2004 r., zwrot nienależnie pobranych zasiłków chorobowych i macierzyńskich przez osobę niemającą statusu osoby ubezpieczonej następuje na podstawie zasad określonych w art. 84 ustawy systemowej (co oznacza, że osobą zobowiązaną do zwrotu nienależnie pobranych zasiłków jest osoba, która takie świadczenie pobrała – II UK 305/03).

Stwierdzenie pozorności zawartej umowy o pracę wyłącza możliwość żądania przez organ rentowy zwrotu nienależnie pobranych świadczeń od zakładu pracy na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy systemowej.

Podstawa prawna:

• art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.),
• wyroki:

– Sądu Najwyższego z 8 kwietnia 2004 r. (II UK 305/03, OSNP 2004/22/390),

– Sądu Najwyższego z 20 maja 2004 r. (II UK 385/03, OSNP 2005/2/25),

– Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 22 lutego 2000 r. (III AUa 845/99, OSA 2000/10/43),

– Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3 grudnia 2003 r. (III AUa 1450/02, OSA 2004/7/17),

– Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12 stycznia 1996 r. (III AUa 344/95, Pr. Pracy 1997/2/41),

– Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 grudnia 2001 r. (AUa 768/01, Pr. Pracy 2003/2/40).