Obowiązek lojalności pracownika wobec pracodawcy

Słowo „tajemnica” jest niejednoznaczne. Ustawodawstwo nasze nie zawiera tzw. legalnej definicji tajemnicy, natomiast w słownikach i w potocznym użyciu różnie bywa ono rozumiane.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że w odniesieniu do stosunku pracy „prawem” są nie tylko przepisy ustaw i rozporządzeń, ale również postanowienia tzw. autonomicznych źródeł prawa, czyli układów zbiorowych, regulaminu pracy wydawanego przez pracodawcę, a także umów o pracę - zwłaszcza w tych przedsiębiorstwach, w których pracodawcy nie mają obowiązku wydawania regulaminów, gdyż zatrudniają mniej niż 20 pracowników.

Warto o tym pamiętać, gdyż o ile rodzaje tajemnic, których winien przestrzegać pracownik, określone są w ustawach, o tyle autonomiczne źródła prawa powinny konkretyzować treść tych pojęć. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy oraz ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, pracownik zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy:

- informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę (tajemnica pracodawcy),

- informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa,

- tajemnicy określonej w innych przepisach.

Tajemnica pracodawcy

Artykuł 100 § 2 pkt 4 Kodeksu pracy mówi, że obowiązkiem pracownika jest zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Ustalenie zakresu tak pojętej tajemnicy nie jest zadaniem prostym. Tym, co wyróżnia te informacje spośród innych wiadomości, do których ma dostęp pracownik, jest jedynie to, że ich ujawnienie może sprowadzić niebezpieczeństwo spowodowania szkody. Działanie pracownika polegające na ujawnianiu takich wiadomości nie musi więc spowodować szkody, czyli uszczerbku o charakterze majątkowym lub niemajątkowym. Wystarczy, że taka możliwość istnieje i da się udowodnić przed sądem.

UWAGA

Obowiązek udowodnienia, że podanie konkretnej informacji do publicznej wiadomości grozi spowodowaniem szkody, ciąży na dysponencie tajemnicy, czyli na pracodawcy.

Zakres pojęcia „tajemnica pracodawcy” jest bardzo szeroki. Zalicza się tu wszystkie te informacje, które dotyczą działalności danego pracodawcy - nawet ubocznej - i nie są dostępne innym pracodawcom działającym w tej samej lub podobnej branży. W pewnych sytuacjach można zaliczyć do tajemnic pracodawcy nawet doświadczenie i wiedzę specjalistyczną. Chodzi tu oczywiście o przyrost wiedzy osiągnięty w trakcie zatrudnienia, w wyniku doświadczenia zdobytego w trakcie pracy. Natomiast wiedza ogólna pracownika, będąca wynikiem wykształcenia, naturalnych umiejętności lub uzdolnień pracownika nie powinna być raczej zaliczana do informacji objętych tajemnicą przedsiębiorcy.

Zdaniem Sądu Najwyższego naruszenie obowiązku zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, może polegać nie tylko na ujawnianiu tychże wiadomości, ale również na uzyskaniu wiedzy o nich, na wejściu w ich posiadanie przez nieuprawnionego pracownika, nawet jeśli ich dalej nie przekazał (wyrok Sądu Najwyższego z 6 czerwca 2000 r., I PKN 697/99 OSNP 2001/24/709) - zobacz przykład 1.

Zakres tajemnicy

Kodeks pracy nie nakłada na pracodawcę obowiązku podejmowania jakichkolwiek czynności w celu zachowania poufności informacji, których ujawnienie mogłoby narazić go na straty. Wręcz przeciwnie, obowiązek przestrzegania tajemnicy pracodawcy ma charakter bezwarunkowy, co oznacza, że nie zależy od podejmowania jakichkolwiek kroków przez pracodawcę (dał temu wyraz Sąd Najwyższy we wspomnianym wyżej wyroku). Ponadto wynika to chociażby z faktu, że obowiązek zachowania tajemnicy pracodawcy stanowi szczególną postać obowiązku dbałości o dobro pracodawcy.

Niemniej jednak pracownik powinien się orientować, która informacja stanowi tajemnicę pracodawcy. W konkretnych sytuacjach mogą zresztą powstać problemy natury dowodowej utrudniające pociągnięcie pracownika do odpowiedzialności za naruszenie tajemnicy. Możemy ich uniknąć (przynajmniej w znacznym stopniu), wskazując pracownikom w regulaminie pracy (tam gdzie go nie ma w obwieszczeniu) rodzaj wiadomości, których ujawniać im nie wolno, oraz tych, do których nie powinien mieć dostępu.

W uzasadnionych przypadkach, gdy dany pracownik może mieć dostęp do wiadomości szczególnie istotnych dla pracodawcy, warto określić zakres tajemnicy pracodawcy w umowie. Na takim też stanowisku stanął Sąd Najwyższy w wyroku z 3 października 2000 r., I CKN 304/00 (OSNC 2001, z. 4, poz. 59). Stwierdził w nim, że informacja jest tajemnicą, gdy przedsiębiorca ma wolę, choćby dorozumianą, aby pozostała ona tajemnicą i wola ta musi być dla innych osób rozpoznawalna. W ostateczności może to być nawet specjalne pismo skierowane do pracownika określające zakres i rodzaj informacji, których nie wolno pracownikowi ujawniać, gdyż objęte są tajemnicą pracodawcy.

UWAGA

Pracodawca nie jest zobowiązany do zawierania z pracownikiem specjalnej umowy w sprawie przestrzegania tajemnicy pracodawcy, albowiem jest ona chroniona z mocy przepisów Kodeksu pracy.

Zwyczaje i praktyka

W wielu przypadkach do uznania, że dana wiadomość stanowi tajemnicę pracodawcy, wystarczy fakt, że jest ona uważana za poufną w świetle zwyczajów i praktyki danej branży lub zawodu. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy, stwierdzając, że „Zakres obowiązków pracownika określają przepisy prawa pracy, postanowienia umowy o pracę oraz - jeśli chodzi o ich konkretny kształt - zwyczaj zakładowy (wyrok SN z 23 października 2003 r., I PK 425/02, OSNP 2004/20/345).

Warto zwrócić uwagę na fakt, że informacja nie traci charakteru tajemnicy, gdy wie o niej ograniczone grono osób zobowiązanych do dyskrecji. Decyzja o utajnieniu informacji powinna bowiem opierać się na uzasadnionym przypuszczeniu, że dana wiadomość jest dostępna jedynie określonemu kręgowi osób. W takim przypadku przekazanie jej komuś spoza tego grona będzie stanowiło naruszenie przepisu art. 100 § 2 pkt 4.

UWAGA

Konsekwencją naruszenia przez pracownika przepisów o tajemnicy przedsiębiorcy może być rozwiązanie umowy o pracę przez pracodawcę - albo w wyniku jej wypowiedzenia, albo też rozwiązania w trybie natychmiastowym bez wypowiedzenia (art. 52 §1 pkt 1 k.p.). W tym drugim przypadku należy jednak zawsze pamiętać o tym, że muszą zaistnieć okoliczności pozwalające zakwalifikować dany przypadek jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków. Wynika to z treści wspomnianego artykułu, ale również z wyroku Sądu Najwyższego z 1 października 1997 r., I PKN 300/97, OSNAP 1998/14/424), w którym stwierdzono, iż, oceniając każdy przypadek naruszenia przepisów dotyczących ochrony tajemnicy pracodawcy, należy zawsze brać pod uwagę wszelkie okoliczności tego faktu, w tym również (a może nawet przede wszystkim) stan świadomości i wiedzy pracownika, jego doświadczenie, wolę popełnienia czynu itd.

Tajemnica przedsiębiorstwa

Według ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji jednym z czynów nieuczciwej konkurencji jest przekazywanie, ujawnianie lub wykorzystywanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa - art. 11 pkt 1.

W ust. 4 tegoż artykułu stwierdzono natomiast, iż przez pojęcie tajemnica przedsiębiorstwa należy rozumieć nieujawnione do wiadomości publicznej:

1) informacje techniczne,

2) technologiczne,

3) organizacyjne,

4) inne informacje posiadające wartość gospodarczą.

Jak widzimy, katalog kategorii informacji, które mogą stanowić tajemnicę przedsiębiorstwa, jest otwarty, co pozwala zaliczyć do nich również inne rodzaje informacji (przykładowo mogą to być informacje o kalkulacji cen, zasadach prowadzenia kampanii marketingowych itp.). Równocześnie nie muszą być to informacje nowe czy też oryginalne, ale jednak takie, których ujawnienie może zagrozić istotnym interesom przedsiębiorcy.

UWAGA

Ważne jest, że inaczej niż w przypadku tajemnicy pracodawcy, ustawodawca w art. 11 ustawy o znk wyraźnie nałożył na przedsiębiorcę obowiązek „podjęcia niezbędnych działań w celu zachowania określonych informacji w poufności” (art. 11 ust. 4 wspomnianej ustawy). Oznacza to, że pracownik, który narusza zakaz ujawniania tajemnicy przedsiębiorstwa, musi mieć pełną (a nie tylko dorozumianą) świadomość, iż wykorzystuje cudzą tajemnicę i narusza przepisy zakazujące mu jej rozpowszechniania.

Sposób, w jaki przedsiębiorca poinformuje swoich pracowników o tym, które wiadomości stanowią tajemnicę, zależy od jego możliwości i stosowanych przedsiębiorstwie zwyczajów. Najskuteczniejsze jednak niewątpliwie jest zamieszczenie odpowiednich informacji w umowie o pracę. W niektórych przypadkach powinna być to nawet odrębna umowa.

Dobrze jest też pamiętać, że wiadomości stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa nie mogą być łatwo dostępne dla osób postronnych. Istotne jest również to, że nie powinny to być wiadomości ogólnie znane specjalistom w danej branży, gdyż wówczas tracą one ochronę przewidzianą dla tajemnicy przedsiębiorstwa (wyrok Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1938 r., III K 2496/37, OSP 1939, poz. 278). Należy więc dokonać rozróżnienia między informacjami, które są objęte tajemnicą przedsiębiorstwa a powszechną wiedzą specjalistyczną. W praktyce może to być nieraz zabiegiem dość trudnym (zobacz przykład 2).

Czas zachowania

Podmiotami zobowiązanymi do przestrzegania tajemnicy przedsiębiorstwa są przede wszystkim pracownicy, a także osoby świadczące pracę na podstawie innego stosunku prawnego. Ustęp 2 art. 11 ustawy o znk określa z kolei okres, w jakim informacja stanowiąca tajemnicę przedsiębiorstwa powinna być przez jego pracowników zachowana. Wynosi on trzy lata od chwili zakończenia pracy przez pracownika, ale może być wydłużony lub skrócony w drodze umowy. Wypada więc w tym miejscu powtórzyć, że przedsiębiorca nie musi zawierać z pracownikiem specjalnej umowy, której treścią byłoby nieujawnianie informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. Zawarcie takiej umowy jest konieczne jedynie wówczas, gdy pracodawca uważa, że okres, przez jaki tajemnica musi być strzeżona, powinien trwać dłużej niż ustawowe trzy lata.

Kara i naprawienie szkody

Tajemnica przedsiębiorstwa daje przedsiębiorcy przewagę nad konkurentami, ma więc wartość rynkową. Z tego też powodu jest ona chroniona przepisami o charakterze cywilnoprawnym i karnym. Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o znk w przypadku czynu nieuczciwej konkurencji, a więc również w przypadku ujawnienia lub nieuprawnionego wykorzystania informacji stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa, przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:

- zaniechania niedozwolonych działań;

- usunięcia skutków niedozwolonych działań;

- złożenia w prasie (lub innych mediach) jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

- naprawienia wyrządzonej szkody, na zasadach ogólnych;

- wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;

- zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego - jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

Natomiast zgodnie z art. 23 pkt 1 tejże ustawy osobie, która wbrew ciążącemu na niej obowiązkowi (przede wszystkim pracownikowi, a także osobie świadczącej pracę na podstawie innego stosunku prawnego), ujawnia informację stanowiącą tajemnicę przedsiębiorstwa lub też wykorzystuje ją we własnej działalności gospodarczej grozi grzywna, kara ograniczenia wolności, a nawet kara pozbawienia wolności do lat dwóch

Rodzaje tajemnic

Kodeks pracy nakłada również na pracowników obowiązek zachowania w tajemnicy informacji, które zostaną za takie uznane na mocy przepisów odrębnych ustaw (art. 100 § 2 pkt 5 k.p.). Możemy w tym przypadku mówić o:

1) tajemnicach zawodowych,

2) tajemnicy państwowej,

3) tajemnicy służbowej.

W zasadzie pozostają one poza sferą naszych rozważań, gdyż w niewielkim jedynie stopniu wiążą się one z problemem lojalności pracownika w stosunku do swego pracodawcy. Jednak pominąć ich zupełnie nie można. Wobec tego ograniczę się jedynie do zasygnalizowania pewnych kwestii, głównie definicyjnych, z nimi związanych.

Tajemnice zawodowe

Do tej grupy zaliczamy informacje dostępne jedynie poszczególnym grupom pracowników, na których odrębne przepisy nakładają szczególny obowiązek ich strzeżenia. Chodzi o informacje poznane przez pracowników w związku z wykonywaniem określonego zawodu umożliwiającego wejście w posiadanie cudzego sekretu. Tajemnic zawodowych jest wiele. Zaliczamy do nich chociażby tajemnicę lekarską, adwokacką i radcowską, dziennikarską, bankową, giełdową itp. Obowiązek ich zachowania przewidują przepisy odrębnych ustaw regulujących działalność poszczególnych grup zawodowych. Na przykład obowiązek przestrzegania tajemnicy bankowej i jej zakres określa ustawa Prawo bankowe, o tajemnicy lekarskiej mówi ustawa o zawodzie lekarza, pojęcie tajemnicy dziennikarskiej reguluje ustawa Prawo prasowe itd. Nie należy jednak zapominać, że źródłem obowiązku zachowania tajemnic zawodowych są również przepisy Kodeksu cywilnego, a także zasady etyki określonego zawodu.

Tajemnica państwowa i służbowa

Ich definicja zawarta jest w ustawie o ochronie informacji niejawnych. Zgodnie z art. 2 pkt 1 tejże ustawy tajemnicą państwową jest informacja, której nieuprawnione ujawnienie może spowodować istotne zagrożenie dla podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej dotyczących porządku publicznego, obronności, bezpieczeństwa, stosunków międzynarodowych lub gospodarczych państwa. Informacje te muszą być oznaczone klauzulą „ściśle tajne” lub „tajne”, a ich szczegółowy wykaz zawiera załącznik nr 1 do wspomnianej ustawy.

Natomiast tajemnica służbowa została zdefiniowana w art. 2 pkt 2 ustawy o ochronie tajemnicy niejawnej. Zgodnie z nim tajemnicą służbową jest informacja niejawna niebędąca tajemnicą państwową, uzyskana w związku z czynnościami służbowymi albo wykonywaniem prac zleconych, której nieuprawnione ujawnienie mogłoby narazić na szkodę interes państwa, interes publiczny lub prawnie chroniony interes obywateli albo jednostki organizacyjnej. Dokumenty zawierające tajemnicę służbową oznaczane są klauzulą „zastrzeżone” lub „poufne”.

Dostęp do informacji niejawnych mogą mieć wyłącznie pracownicy dający zgodnie ze stwierdzeniem w ustawie „rękojmię zachowania tajemnicy”, a więc ci, którzy uzyskali tzw. poświadczenie bezpieczeństwa wydawane w wyniku przeprowadzonego postępowania sprawdzającego.

DEFINICJA

Tajemnica - wiadomość, sprawa, fakt, których nie powinno się rozgłaszać, ujawniać ogółowi; informacja starannie ukrywana przed innymi, strzeżona, by nie wyszła na jaw, sekret; określona przez przepisy prawne wiadomość, której poznanie i rozpowszechnianie jest zakazane przez prawo (według „Słownika współczesnego języka polskiego”, Reader''''''''''''''''s Digest, Warszawa 1998).

PRZYKŁAD 1

Pan Jan był zatrudniony w Zakładach Optycznych w J. G. na stanowisku metrologa. W swej pracy wykorzystywał komputer połączony w sieć z komputerami innych działów. Po pewnym czasie zauważył, że jeden z zainstalowanych programów umożliwia mu dostęp do serwera zarządzającego siecią, a następnie do informacji dotyczących między innymi wynagrodzenia pracowników oraz kosztów prowadzenia firmy. Pan Jan od czasu do czasu z takiej możliwości korzystał, mimo że wiadomości te nie były mu potrzebne do wykonywania pracy i mimo że orientował się, że jest osobą nieuprawnioną, nieposiadającą dostępu do takich wiadomości. Gdy zostało to ujawnione, pracodawca rozwiązał z nim umowę o pracę w trybie natychmiastowym (art. 52 § 1 k.p.), czyli z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych. Sąd Najwyższy we wspomnianym powyżej wyroku uznał to stanowisko pracodawcy za słuszne.

PRZYKŁAD 2

Przedsiębiorstwo K. zastosowało w rozprowadzanych przez siebie dystrybutorach gazu nowatorskie urządzenie w postaci udoskonalonych przepływomierzy. W pracach związanych z wprowadzeniem nowego sprzętu brali udział pracownicy przedsiębiorstwa, Jerzy S. i Leszek Sz., którzy formalnie zostali poinformowani, że informacje na ten temat stanowią tajemnicę przedsiębiorstwa.

Po pewnym czasie na rynku pojawiły się dystrybutory produkowane przez inną firmę, w których zastosowano te same rozwiązania technologiczne. Ustalono też, że w konkurencyjnej firmie zatrudniony był Jerzy S., a jednym z jej udziałowców był Leszek Sz., byli pracownicy przedsiębiorstwa K. W firmie K. uznano, że doszło do naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa i jej przedstawiciele wystąpili na drogę sądową. Zażądano nakazu zaniechania produkcji dystrybutorów, przeprosin oraz odszkodowania w wysokości 55 tys. zł. Sąd I instancji uznał, że istotnie nastąpiło naruszenie przepisów o czynach nieuczciwej konkurencji (konkretnie art. 11 ust. 4 ustawy znk) i uwzględnił żądania przedsiębiorstwa K., z wyjątkiem zasądzenia odszkodowania. Sąd II instancji uchylił orzeczenie i oddalił powództwo, stwierdzając między innymi, że tajemnicą przedsiębiorstwa nie są objęte informacje, które osoba zainteresowana, a jednocześnie posiadająca techniczną wiedzę w tym zakresie może pozyskać w prawnie dopuszczalny sposób.

Natomiast Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 28 lutego 2007 r., V CSK 444/06 uwzględnił skargę kasacyjną, stwierdzając między innymi że: tajemnicą przedsiębiorstwa jest całokształt informacji technicznych, technologicznych i innych, które są potrzebne do wytworzenia określonego produktu. Znajomość kilku elementów konstrukcji nie decyduje o powszechnej znajomości konkretnego rozwiązania technologicznego. W wyroku podkreślono ponadto, że wymaganie złożenia przez pracowników oświadczeń dotyczących zachowania poufności było dowodem starań przedsiębiorstwa o zachowanie tych konkretnych rozwiązań w tajemnicy.

Romuald Romański

Autor jest doktorem z dziedziny historii prawa administracyjnego, docentem w Wyższej Szkole im. Pawła Włodkowica w Płocku. Ma ukończone studia podyplomowe z dziedziny prawa sądowego i specjalizuje się w prawie gospodarczym, handlowym i prawie pracy. Jest autorem wielu książek i artykułów. Przez kilka lat pełnił funkcję dyrektora Biura Analiz Ekonomiczno-Prawnych w Warszawie.

Kontakt: romuald@vip.interia.pl