Dodatkowe uprawnienia pracownicze rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami [WYWIAD]

• Dodatkowe prawa w pracy rodziców dzieci niepełnosprawnych
• Szczególny system pracy dla rodziców dzieci niepełnosprawnych
• Wniosek rodzica dziecka niepełnosprawnego do pracodawcy
• Dłuższe urlopy dla rodziców dzieci niepełnosprawnych
• Uprawnienia pracownicze dla rodziców dzieci z zaburzeniami (Asperger, autyzm)
• Inne uprawnienia – kształcenie specjalne, świadczenie pielęgnacyjne, składki
• Dobre praktyki w pracy – szczególne traktowanie rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami
• Sytuacja rodziców dzieci z zaburzeniami – podsumowanie i ocena

Na pytania redaktor Emilii Panufnik dotyczące szczególnej sytuacji rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami w 2024 roku odpowiada ekspertka z zakresu prawa pracy Donata Hermann.

Dodatkowe prawa w pracy rodziców dzieci niepełnosprawnych

W Kodeksie pracy dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami przewidziane są szczególne uprawnienia: możliwość skorzystania z przerywanego systemu czasu pracy, ruchomego czasu pracy, indywidualnego czasu pracy, a także pracy zdalnej. Jakie dokładnie warunki należy spełniać, aby móc skorzystać z tych uprawnień?

Pracownik - rodzic dziecka chcący skorzystać z wymienionych przywilejów musi, np. posiadać zaświadczenie wydane przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin "Za życiem". 

Zaświadczenie wydawane jest w związku ze stwierdzeniem przez lekarza (posiadającego specjalizację II stopnia lub tytuł specjalisty w dziedzinie: położnictwa i ginekologii, perinatologii, neonatologii, neurologii dziecięcej, kardiologii dziecięcej lub chirurgii dziecięcej) ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia albo nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu.

Z powyższych uprawnień skorzysta również pracownik - rodzic dziecka:

• legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz
• posiadającego odpowiednio opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych, o których mowa w przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. - Prawo oświatowe (Dz. U. z 2023 r. poz. 900)

Z pracy zdalnej mogą skorzystać również: pracownicy sprawujący opiekę nad innym członkiem najbliższej rodziny lub inną osobą pozostającą we wspólnym gospodarstwie domowym, posiadającymi orzeczenie o niepełnosprawności albo orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Czy jest to uprawnienie bezterminowe? Mam na myśli możliwość korzystania np. z pracy zdalnej bez limitu czasowego.

Pracodawca faktycznie jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika o wykonywanie pracy zdalnej, chyba że nie jest to możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika.  

Zmiana organizacji pracy lub rodzaju pracy wykonywanej przez pracownika może uzasadniać wycofanie zgody na wykonywanie pracy zdalnej. W związku z powyższym należy uznać, iż nie jest to uprawnienie bezterminowe.

Czy przepisy prawne ustalają limit wieku dziecka niepełnosprawnego, do którego przysługują rodzicom te szczególne uprawnienia?

Przepisy Kodeksu pracy wskazują, że możliwość korzystania z wykonywania pracy w systemie przerywanego czasu pracy, ruchomego czasu pracy lub w indywidualnym rozkładzie czasu pracy, a także pracy zdalnej na wniosek pracownika ma zastosowanie również po ukończeniu przez dziecko 18 roku życia.

Szczególny system pracy dla rodziców dzieci niepełnosprawnych

Co należy zrobić krok po kroku, aby rodzice dzieci niepełnosprawnych mogli rozpocząć korzystanie ze szczególnego systemu czasu pracy lub z pracy zdalnej? Jakie dokumenty muszą skompletować?

System przerywanego czasu pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa - w porozumieniu z przedstawicielami pracowników wyłonionymi w trybie przyjętym u tego pracodawcy. U pracodawcy będącego osobą fizyczną, prowadzącego działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, system przerywanego czasu pracy może być stosowany na podstawie umowy o pracę. Zgodnie z art. 139 Kodeksu pracy, przerywany czas pracy może być wprowadzony, jeżeli spełnione zostaną następujące warunki: jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. W związku z powyższym, aby zastosować względem pracownika przerywany system czasu pracy należy wprowadzić go w zakładzie pracy. Następnie na wniosek pracownika może być stosowany przerywany system czasu pracy.  Warto wspomnieć, że pracownik wychowujący dziecko, do ukończenia przez nie 8 roku życia, może złożyć wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej o zastosowanie do niego elastycznej organizacji pracy. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek o elastyczną organizację pracy, m.in. o wykonywanie pracy w systemie przerywanego czasu pracy, złożony w postaci papierowej lub elektronicznej.

Stosowanie rozkładu czasu pracy przewidującego przedział czasu albo różne godziny rozpoczynania pracy, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia pracy w dniu, który zgodnie z tym rozkładem są dla pracownika dniami pracy (art. 140(1) § 2 Kodeksu pracy), oraz ustalenie indywidualnego rozkładu czasu pracy, w ramach systemu czasu pracy, którym pracownik jest objęty (art. 142 Kodeksu pracy) również odbywa się na wniosek pracownika.

Wniosek rodzica dziecka niepełnosprawnego do pracodawcy

Czy pracodawca musi zaakceptować wniosek pracownika będącego rodzicem dziecka niepełnosprawnego?

Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika,  chyba że nie jest to możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika.  

Zmiana organizacji pracy lub rodzaju pracy wykonywanej przez pracownika może uzasadniać wycofanie zgody na wykonywanie pracy zdalnej. W związku z powyższym należy uznać, iż nie jest to uprawnienie bezterminowe.

Z kolei, wniosek o urlop rodzicielski oraz urlop wychowawczy podlega uwzględnieniu przez pracodawcę.

Czy ze wspomnianych uprawnień może korzystać jednocześnie matka i ojciec dziecka z niepełnosprawnością?

Przepisy Kodeksu pracy dotyczące uprawnień rodziców dzieci z niepełnosprawnościami związanych z ich czasem pracy dotyczą pracowników - rodziców dziecka, czyli niezależnie od płci.

Z urlopu wychowawczego mogą jednocześnie korzystać oboje rodzice lub opiekunowie dziecka. W takim przypadku łączny wymiar urlopu wychowawczego nie może przekraczać wymiaru określonego przepisami Kodeksu pracy.

Nie można zapominać, że każdemu z rodziców lub opiekunów dziecka przysługuje wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego, a prawa tego nie można przenieść na drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka.

Dłuższe urlopy dla rodziców dzieci niepełnosprawnych

Czy dla rodziców chorych dzieci Kodeks pracy przewiduje dłuższe urlopy? Jeśli tak to które i na jakich zasadach?

Pracownicy - rodzice dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin "Za życiem", mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:

1. 65 tygodni - w przypadku urodzenia jednego dziecka przy porodzie,
2. 67 tygodni - w przypadku ciąży mnogiej.

Urlop rodzicielski przysługuje łącznie obojgu pracownikom - rodzicom dziecka.

W przypadku łączenia przez pracownika - rodzica dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin "Za życiem", korzystania z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu wymiar urlopu rodzicielskiego ulega wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy wykonywanej przez pracownika - rodzica dziecka w trakcie korzystania z urlopu lub jego części, nie dłużej jednak niż do:

1. 130 tygodni - urodzenia jednego dziecka przy porodzie,
2. 134 tygodni - w przypadku ciąży mnogiej.

Na mocy art. 186 § 3 Kodeksu pracy, pracownik będący rodzicem lub opiekunem dziecka niepełnosprawnego, które wymaga specjalnej opieki, mający co najmniej 6-miesięczny okres zatrudnienia, bez względu na to czy skorzystał wcześniej z urlopu wychowawczego, może skorzystać z dodatkowego urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia.

Dodatkowo, zgodnie z art. 19 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym.

Uprawnienia pracownicze dla rodziców dzieci z zaburzeniami (Asperger, autyzm)

Jak powszechnie wiadomo, współcześnie liczba dzieci ze specjalnymi potrzebami, różnego rodzaju zaburzeniami, takimi jak spektrum autyzmu, Zespół Aspergera, Zespół Retta, wciąż rośnie. W związku z tym wzrasta również liczba rodziców, którzy wychowują takie dzieci. Czy prawo pracy również dla tych rodziców przewiduje uprawnienia omówione powyżej?

Jeżeli pracownik - rodzic legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności lub określonym stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika, to przysługują mu uprawnienia wynikające z przepisów ogólnych. Dzieci, u których zdiagnozowano zespół Aspergera również wykazują potrzebę kształcenia specjalnego i w orzecznictwie – podobnie jak autyzm – zespół Aspergera również jest zaliczany do niepełnosprawności.

Inne uprawnienia – kształcenie specjalne, świadczenie pielęgnacyjne, składki

Jakie uprawnienia dla rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami zapewniają obecne przepisy? Na jakich zasadach rodzice mogą z nich korzystać?

Dzieci niepełnosprawne posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego mają możliwość nauki w indywidualnym, dostosowanym do ich potrzeb i możliwości psychofizycznych tempie. Mogą rozpocząć realizację obowiązku szkolnego nawet dwa lata później, niż ich zdrowi rówieśnicy.

Od 1 stycznia 2024 r. obowiązują nowe przepisy ustawy o świadczeniach rodzinnych regulujące warunki przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego, które wprowadziła ustawa z dnia 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym. Świadczenie pielęgnacyjne na nowych zasadach mogą otrzymać osoby, które sprawują opiekę nad osobami  z niepełnosprawnościami w wieku do ukończenia 18. roku życia.

Za osobę, która nie podejmuje zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej ze względu na potrzebę udzielania wsparcia osobie, w wieku od ukończenia 18. roku życia posiadającej decyzję ustalającą poziom potrzeby wsparcia wspólnie z nią zamieszkującej i gospodarującej, Zakład Ubezpieczeń Społecznych opłaca składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z ubezpieczenia społecznego, na zasadach określonych w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2023 r. poz. 1230) oraz składki na ubezpieczenie zdrowotne na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2022 r. poz. 2561, z późn. zm.).

Dobre praktyki w pracy – szczególne traktowanie rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami

Czy przypomina sobie Pani dobre praktyki dotyczące szczególnego traktowania rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami typu autyzm stosowane przez pracodawców?

Niektórzy pracodawcy tworzą wspierające miejsca pracy, które uwzględniają wyjątkowe potrzeby rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami, w tym z autyzmem. Jest to korzystne nie tylko dla pracowników i ich rodzin, ale także przyczynia się do tworzenia przyjaznego środowiska pracy oraz zwiększa satysfakcję i retencję pracowników.

Dobrymi praktykami są, m.in:

• udzielenie płatnego, dodatkowego czasu wolnego na czas dodatkowej opieki nad dziećmi lub uczestniczenia w ważnych spotkaniach, 
• wdrożenie programów dla pracowników-rodziców oferujących doradztwo, zasoby i usługi wsparcia dla rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami. Programy te mogą pomóc rodzicom w radzeniu sobie ze stresem, radzeniu sobie z wyzwaniami i uzyskiwaniu dostępu do zasobów potrzebnych do opieki nad dziećmi, dostęp do usług wsparcia, programów terapeutycznych, zasobów edukacyjnych i organizacji społecznych specjalizujących się we wspieraniu dzieci ze specjalnymi potrzebami,
• organizowanie w ramach organizacji grupy lub sieci wsparcia dla rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami. Umożliwia to rodzicom nawiązanie kontaktu z innymi osobami, które mogą borykać się z podobnymi wyzwaniami, wymianę doświadczeń i zapewnienie wzajemnego wsparcia,
• dostosowanie i modyfikacja miejsc pracy, aby zapewnić ich dostępność rodzicom dzieci ze specjalnymi potrzebami. Może to obejmować zapewnienie ergonomicznych stanowisk pracy, elastycznych rozmieszczeń siedzeń lub cichych przestrzeni do przerw.

Sytuacja rodziców dzieci z zaburzeniami – podsumowanie i ocena

Jak ocenia Pani obecne przepisy prawa pracy w tym przedmiocie? Czy są wystarczające? Być może planowane są nowe rozwiązania?

Przepisy ogólne prawa pracy przewidują szereg uprawnień, które wynikają z faktu legitymowania się orzeczeniem o niepełnosprawności. Rodzice dzieci ze specjalnymi potrzebami, którzy nie uzyskali orzeczenia lekarskiego stwierdzającego niepełnosprawność borykają się z największymi wyzwaniami związanymi chociażby z brakiem dostępu do bezpłatnego wsparcia.

Ostatnie zmiany w przepisach dotyczące świadczenia pielęgnacyjnego należy jednak ocenić bardzo pozytywnie.

Jak czytamy na stronie rządowej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej: 

• świadczenie pielęgnacyjne przysługuje rodzicom lub innym osobom opiekującym się niepełnosprawnymi dziećmi w wieku do ukończenia 18 r. życia, bez jakichkolwiek ograniczeń w zakresie podejmowania zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Również pobieranie przez opiekuna własnych świadczeń emerytalno-rentowych nie będzie wpływać na jego prawo do świadczenia pielęgnacyjnego, 
• o świadczenie pielęgnacyjne mogą ubiegać się również wszystkie rodziny zastępcze, osoby prowadzące rodzinne domy dziecka oraz dyrektorzy placówek pieczy zastępczej,
• świadczenie pielęgnacyjne zostanie podwyższone, jeżeli w rodzinie jest więcej niż jedno dziecko z niepełnosprawnością – o 100%  na drugą i każdą kolejną osobę niepełnosprawną, nad którą sprawowana jest opieka,
• przewidziano bardzo szeroką ochronę praw nabytych dla osób, które nabyły bądź nabędą prawo do świadczeń opiekuńczych tj. świadczenia pielęgnacyjnego i specjalnego zasiłku opiekuńczego przed 1 stycznia 2024 r. Osoby te, jeśli będzie ich taka wola, będą mogły w dalszym ciągu pobierać wymienione świadczenia na dotychczasowych zasadach, także w przypadku uzyskania kolejnego orzeczenia potwierdzającego niepełnosprawność lub rozpoczęcia kolejnego okresu zasiłkowego.

Pytanie brzmi, czy pomimo rządowego wsparcia, dostępne narzędzia są wystarczające dla rodzin, które muszą łączyć wykonywanie pracy z opieką nad dzieckiem lub dziećmi niepełnosprawnymi albo w ogóle z tej pracy muszą rezygnować. Pojawia się pytanie czy dostęp do wsparcia psychologicznego dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami jest wystarczający. Czy nadal nie mamy przypadkiem do czynienia ze zbyt rozbudowanym mechanizmem administracyjnym, który wymaga szeregu zaświadczeń, dokumentów i tym samym zaangażowania czasowego rodziców.

Natomiast w tym kontekście warto zaznaczyć, że od 1 stycznia 2030 roku, legitymacja dokumentująca niepełnosprawność albo stopień niepełnosprawności:

1. w postaci dokumentu z tworzywa sztucznego będzie  wydawana na wniosek osoby niepełnosprawnej lub jej przedstawiciela ustawowego wniesiony do powiatowego zespołu;
2. w postaci dokumentu mobilnego, o którym mowa w art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 26 maja 2023 r. o aplikacji mObywatel (Dz. U. poz. 1234), jako "mLegitymacja ON", będzie udostępniana osobie niepełnosprawnej lub jej przedstawicielowi ustawowemu po uwierzytelnieniu przy użyciu certyfikatu podstawowego albo certyfikatu ucznia, o którym mowa w art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 26 maja 2023 r. o aplikacji mObywatel.

Bardzo dziękuję za rozmowę.

Redaktor Emilia Panufnik

Donata Hermann - ekspert ds. prawa i rynku pracy; od ponad 15 lat edukuje i przypomina na swoim blogu i w podcaście Kadry w pigułce o tym, że przepisy prawa pracy dotyczą każdego z nas! Jej eksperckość potwierdzają liczne publikacje wydawnicze, artykuły merytoryczne, kursy i szkolenia. Jednocześnie pozwala rozwijać się organizacjom dzięki dotarciu do ponad 2,6 mln widzów miesięcznie prowadząc swój autorski program HR-owy w tv - BIZNES24, do którego zaprasza firmy niezależnie od branży, bo warto mówić głośno o tym co jest ważne dla firmy, jakie sukcesy odnosi i w jaki sposób wspiera pracowników czyli najważniejszy zasób firmy.