Relacja trudna do wyważenia

• Zatrudnianie i zwalnianie
• Prawo do informacji
• Nieobecność
• Nałożenie kary
• Kontrola korespondencji
• Kontrola trzeźwości
• Nadzór
• Wydawanie poleceń
• Dotrzymywanie terminów
• Odszkodowanie

W Kodeksie pracy określono wiele uprawnień pracodawcy w stosunku do pracownika, takich jak opisane poniżej.

Zatrudnianie i zwalnianie

Pracodawca przede wszystkim ma prawo do zatrudniania i zwalniania pracowników, mimo że prawo to podlega licznym ograniczeniom, zwłaszcza w zakresie rozwiązania stosunku pracy z pracownikiem. To od pracodawcy jednak zależy, z kim nawiąże stosunek pracy, jakie ma oczekiwania, jakiego wymaga wykształcenia, doświadczenia czy predyspozycji personalnych. Pracodawca w swojej firmie ma prawo kształtować też zasady wynagradzania i premiowania oraz ich zmiany we właściwym trybie (zobacz przykład 1).

Prawo do informacji

Prawo to, rozumiane w szerokim zakresie, może nawet ingerować w uprawnienie pracownika do prywatności oraz wiązać się z ujawnieniem danych wrażliwych np. związanych ze stanem zdrowia. Na przykład Sąd Najwyższy w wyroku z 11 stycznia 2017 r., sygn. akt: I PK 25/16 przyznał pracodawcy uprawnienie do żądania od pracownika odpowiedzi na pytanie dotyczące innego zatrudnienia, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej. Co więcej, odmowa udzielenia informacji w tym zakresie lub jej utajnienie może stanowić podstawę do rozwiązania stosunku pracy z uwagi na utratę zaufania do pracownika. W przypadku osoby zatrudnionej zakres informacji o zatrudnieniu obejmuje zmiany, jakie następują już po przyjęciu do pracy, ponieważ ustawodawca nie zdecydował się na ograniczenie w żaden sposób ram czasowych informacji o przebiegu dotychczasowego zatrudnienia w odniesieniu do pracownika, np. za pomocą wskazania, że chodzi o zatrudnienie do czasu rozpoczęcia pracy u danego pracodawcy.

Zdecydowanie dopuszczalne jest wprowadzenie w umowie postanowienia przewidującego obowiązek poinformowania pracodawcy o podjęciu dodatkowego zatrudnienia w firmie prowadzącej podobną do danego pracodawcy działalność. Może to być bowiem uzasadnione interesem pracodawcy (zobacz przykład 2).

Nieobecność

Zdarza się, że pracownik nie stawia się w pracy, natomiast nie usprawiedliwia swojej nieobecności. Wielu pracodawców nie ma pewności, czy takie zachowanie stanowi bezpośrednią podstawę do rozwiązania umowy. Tymczasem jest to podstawa nie tylko do nałożenia na pracownika kary porządkowej, ale również może uzasadniać rozwiązanie umowy o pracę przez pracodawcę ze skutkiem natychmiastowym i to nawet w przypadku jednorazowej nieobecności. Każdy przypadek powinien być badany indywidualnie pod kątem ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych.

Nałożenie kary

Każdy pracodawca w sytuacji, gdy pracownik narusza przyjęte przez pracodawcę zasady bądź ciążące na nim obowiązki, ma prawo do nałożenia na pracownika kary upomnienia, nagany lub kary pieniężnej. Aby nałożenie kary porządkowej było skuteczne, pracodawca ma obowiązek przedstawić zarzucane naruszenie, wysłuchać pracownika i dać mu możliwość złożenia wyjaśnień.

Kontrola korespondencji

W polskim prawie pracy nie określono, czy pracodawca może monitorować służbową korespondencję pracowników i na jakich zasadach. Co do zasady można by było uznać, że to, co nie jest zabronione przez ustawodawcę, jest dozwolone. Kontrola korespondencji pracownika jest jednak bardzo daleko idącą ingerencją w prawo do prywatności, z tego względu większość specjalistów z zakresu prawa pracy uważa, że jest ona zabroniona. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 5 września 2017 r., 61496/08, opowiedział się za stosowaniem monitoringu oraz kontroli korespondencji pracowniczej tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach1.

Kontrola trzeźwości

Co może zrobi pracodawca, jeśli pracownik przyjdzie do firmy chwiejnym krokiem i wyczuwa się od niego woń alkoholu? Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami nie ma prawa bez zgody pracownika zbadać go alkomatem, natomiast można wezwać funkcjonariuszy policji, którzy zrobią to za pracodawcę. W najbliższym czasie planowana jest zmiana Kodeksu pracy w omawianym zakresie, która przewiduje rozszerzenie kompetencji pracodawcy i możliwość samodzielnego sprawdzenia trzeźwości pracownika po spełnieniu określonych warunków. Szerzej na ten temat można przeczytać w artykule "Prewencyjna kontrola trzeźwości" w numerze 4/2022 "Personelu i Zarządzania.

Nadzór

Nadzór nad pracownikami, sprawowanie funkcji kierowniczej czy ustalanie reguł funkcjonowania zakładu pracy są kilkoma z wielu uprawnień pracodawcy. Zdarza się, że te kompetencje są nadużywane i przekraczane są granice między poprawnym wykonywaniem swojej funkcji przełożonego a mobbingiem. Szczególnie ważne z punktu widzenia pracodawcy jest wyczucie granicy między działaniem w ramach prawa a jego łamaniem. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego nie można mówić o mobbingu w przypadku podejmowanych przez pracodawcę działań, które nie mają na celu poniżenia pracownika, a jedynie zapewnienie realizacji prawidłowej organizacji pracy. Działanie to musi być również zgodne z zasadami współżycia społecznego.

Wydawanie poleceń

Pracodawca ma prawo oczekiwać od pracownika sumiennego i starannego wykonywania pracy, a w obliczu ewoluowania relacji pracodawca - pracownik partnerskiego traktowania. Pracownicy nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że jednym z podstawowych ich obowiązków jest stosowanie się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Kwestionowanie więc poleceń zgodnych z przepisami i z umową może być uznane przez pracodawcę jako uchylanie się przez pracownika od podstawowych obowiązków.

Dotrzymywanie terminów

Wykonywanie pracy wiąże się też z obowiązkiem dotrzymywania wyznaczonych terminów. O ile pracodawca ma obowiązek wyznaczać terminy realne dla wykonania danego zadania, o tyle ignorowanie przez pracownika wyznaczonych terminów może wiązać się z odpowiedzialnością porządkową, a nawet z wypowiedzeniem umowy o pracę.

Dbałość o dobro firmy

Istotnym prawem pracodawcy jest oczekiwanie od pracowników dbałości o dobro zakładu pracy, ochronę jego mienia, a także - co niezwykle istotne - zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Warto podkreślić, że obowiązek dbałości o dobro zakładu pracy może polegać nawet na umownym ograniczeniu podejmowania przez pracownika dodatkowego zatrudnienia. Realizuje się to poprzez wprowadzenie odpowiedniego zakazu lub konieczności uzyskania zgody pracodawcy na podjęcie takiego zatrudnienia (działalności).

Pracodawca ma w szczególności uzasadniony interes w tym, aby wprowadzić ww. ograniczenia do umowy o pracę, jeśli umożliwi to lepszą kontrolę czy np. opracowywane dane, bądź wyniki badań prowadzonych przez jego pracowników nie są wykorzystywane przez inne podmioty. Ograniczenie to nie może zostać wprowadzone, jeśli nie ma uzasadnienia w rzeczywistym interesie zakładu pracy. Sąd Najwyższy w wyroku z 14 kwietnia 2009 r., III PK 60/08, OSNP 2010 nr 23-24 poz. 287 uznał, że wprowadzenie w umowie o pracę zakazu podejmowania dodatkowego zatrudnienia, względnie obowiązku uzyskania na to uprzedniej zgody pracodawcy, które nie spełnia tego wymagania, jest nieważne (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.).

Odszkodowanie

Wbrew powszechnemu przekonaniu, że tylko pracownik może domagać się odszkodowania od pracodawcy, pracodawcy przysługuje odszkodowanie od pracownika w dwóch przypadkach. Po pierwsze, w razie nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia, w tym: nieuzasadnionego rozwiązania umowy z powodu mobbingu, z powodu naruszenia zakazu konkurencji w czasie trwania stosunku pracy, jak i po ustaniu stosunku pracy. Po drugie, gdy pracownik wyrządził pracodawcy szkodę z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych2.

Nieuzasadnione rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia na ogół określa się potocznie jako porzucenie pracy - stanowi to podstawę roszczeń odszkodowawczych przeciwko pracownikowi. Wyłączenia stanowią sytuacje, gdy po pierwsze, pracownik przedstawi orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie, a pracodawca nie przeniesie go w terminie wskazanym w orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiedniej ze względu na stan jego zdrowia i kwalifikacje zawodowe. Po drugie, gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika. W takiej sytuacji pracownik musiałby jednak wykazać, że miało miejsce jednocześnie: naruszenie przez pracodawcę podstawowego obowiązku względem pracownika, naruszenie to zostało zawinione oraz że miało charakter ciężki - art. 55 § 1 i § 11 k.p.).

Przy założeniu, że pracodawca wypełnia należycie obowiązki wynikające ze stosunku pracy, porzucenie pracy ocenia się na ogół jednoznacznie jako zawinione i umyślne działanie pracownika. Wówczas pracownik może być zobowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości, tzn. odpowiada zarówno za wyrządzone straty, jak i utracone korzyści, które pracodawca mógł osiągnąć. Co więcej, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 29 kwietnia 2005 r., III PK 2/05, OSNP 2005/23/372, nieuzasadnione rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 § 11 k.p. usprawiedliwia żądanie od pracownika odszkodowania (art. 611 k.p.), niezależnie od tego, czy pracodawca poniósł szkodę. Zaś żądanie przez pracodawcę odszkodowania nie może być uznane za nadużycie prawa (art. 8 k.p.) z tego względu, że pracodawca wcześniej odmówił z usprawiedliwionych przyczyn przyjęcia oferty pracownika rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem stron.

Zdarza się, że porzucenie pracy następuje w sposób mniej lub bardziej sformalizowany. Nie zawsze przejawia się niepojawieniem się pracownika w miejscu pracy (zobacz przykład 3).

Prowadzenie przedsiębiorstwa ukierunkowane jest na osiąganie zysku i w tym celu pracodawca zatrudnia pracowników. Zasadniczym obowiązkiem pracownika jest w tym kontekście dbanie o dobro zakładu pracy, czyli podejmowanie działań służących osiągnięciu zysku i uniknięcie strat oraz ewentualnych szkód. Stosunek pracy, bez względu na uprzywilejowanie pracownika, indywidualne podejście oraz kulturę pracy panującą w danej firmie, jest oparty na jego podległości. Niejednokrotnie trudne do wyważenia są interesy stron, dlatego tak ważna jest świadomość możliwości, praw i granic, w jakich funkcjonuje zarówno pracownik, jak i pracodawca. ©

Przykład 1
Sąd Najwyższy w wyroku z 5 września 2017 r. II PK 209/16 - Zmiana zasad premiowania przez pracodawcę, stwierdził, że określenie w wiadomości e-mail dodatkowych czynników uprawniających do obniżenia, a nawet pozbawienia pracownika premii za dany okres, które nie zostały przewidziane w treści zasad premiowania pracowników, stanowi zmianę treści postanowień zasad, bez zachowania właściwego trybu modyfikowania tego aktu prawnego.

Przykład 2
Instytut badawczy, który prowadzi działalność ukierunkowaną na opracowywanie nowych technologii i rozwiązań, które następnie samodzielnie lub razem z partnerami może wprowadzać na rynek, ma interes w tym, aby kontrolować, czy jego osiągnięcia nie wydostają się poza obręb zakładu pracy i nie są wykorzystywane przez inne podmioty prowadzące niekoniecznie konkurencyjną, ale nawet podobną działalność w ramach ich działalności gospodarczej.

Przykład 3
Zdarzają się sytuacje, w których zatrudniony pracownik restauracji tuż przed sezonem letnim otrzymuje lepszą ofertę w branży gastronomicznej i proponuje dotychczasowemu pracodawcy rozwiązanie umowy za porozumieniem stron, jednak ze skróceniem okresu wypowiedzenia na przykład do 3 dni. Pracodawca, dbając o dobro firmy, nie ma obowiązku przyjęcia "oferty" pracownika i korzystając z tego uprawnienia, odmawia wyrażenia zgody na wcześniejsze rozwiązanie umowy. W tej sytuacji pracownik wysyła pracodawcy oświadczenie o rozwiązaniu umowy ze skutkiem natychmiastowym, uzasadniając tym, że pracodawca narusza swoje obowiązki wobec niego, nie zapewniając na przykład specjalnej odzieży ochronnej ani nie wypłacając mu ekwiwalentu. Pracodawca może uznać, że rozwiązanie umowy o pracę w tym trybie jest nieuzasadnione, gdyż na stanowisku pracy zajmowanym przez pracownika taka odzież nie była konieczna i wystąpi o odszkodowanie. Sąd w takiej sytuacji może uznać argumenty pracodawcy i zasądzić od pozwanego kwotę stanowiącą równowartość jego wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.

1 https://trybunal.gov.pl/fileadmin/content/dokumenty/orzeczenia-etpc/2017/Barbulescu_przeciwko_Rumunii_skarga_nr_61496_08_wyrok_z_5.09.2017_r..pdf

2https://sip.lex.pl/#/publication/469912753/ jurczewska-marzena odszkodowanie-dla pracodawcy-od-pracownika? keyword=prawa%20pracodawcy&cm=SREST