Nowe zasady przyznawania renty oraz ustalania kapitału początkowego

Nowe zasady ustalania kapitału początkowego oraz przyznawania renty z tytułu niezdolności do pracy wprowadziła ustawa z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Weszła ona w życie w ciągu 14 dni od publikacji w Dzienniku Ustaw.

Kapitał początkowy dla osób z krótkim stażem

Kapitał początkowy jest jednym ze składników obliczenia tzw. nowej emerytury i jest ustalany dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które przed wejściem w życie reformy emerytalnej (tj. przed 1 stycznia 1999 r.) podlegały ubezpieczeniom. Wysokość kapitału początkowego zależy przede wszystkim od długości tego ubezpieczenia oraz od wysokości zarobków uzyskiwanych w czasie jego trwania.

Osoby, które przed 1 stycznia 1999 r. podlegały ubezpieczeniom przez 6 miesięcy lub krócej, nie mogły dotychczas liczyć na ustalenie przez ZUS kapitału początkowego. Wynikało to z przyjętej przez ZUS interpretacji przepisów, przewidujących, że staż ubezpieczeniowy wnioskodawcy uwzględniany przy obliczaniu kapitału początkowego ustala się z uwzględnieniem pełnych lat, a okresy dłuższe niż 6 miesięcy podlegają zaokrągleniu w górę.

Przepisy nowelizacji z 28 lipca 2011 r. wprowadziły możliwość określenia w dniach stażu ubezpieczeniowego uwzględnianego przy obliczaniu kapitału początkowego, jeśli takie rozwiązanie jest dla ubezpieczonego korzystniejsze. Pozwoli to na ustalenie kapitału początkowego również tym osobom, które do końca 1998 r. udowodniły staż krótszy niż 6 miesięcy i 1 dzień.

Osoby, którym ZUS odmówił ustalenia kapitału początkowego w związku z udowodnieniem stażu ubezpieczeniowego krótszego niż 6 miesięcy i 1 dzień, mogą obecnie zgłosić ponowny wniosek o ustalenie tego kapitału. Stosując nowe przepisy ZUS tym razem obliczy kapitał początkowy z uwzględnieniem tego krótkiego stażu.

PRZYKŁAD

Marek J. przystąpił po raz pierwszy do ubezpieczeń społecznych 1 września 1998 r. w wieku 25 lat. W 2002 r. zgłosił wniosek o ustalenie kapitału początkowego przedstawiając świadectwo pracy oraz zaświadczenie potwierdzające zarobki uzyskane w 1998 r., wystawione przez pracodawcę, który zatrudniał go przed 1 stycznia 1999 r. ZUS wydał decyzję odmawiającą ustalenia kapitału początkowego, podając w uzasadnieniu, że wnioskodawca udowodnił tylko 4-miesięczny okres składkowy i nieskładkowy przed 1 stycznia 1999 r. Po wejściu w życie nowych regulacji Marek J. może ponownie zgłosić wniosek o ustalenie kapitału początkowego. Tym razem ZUS ustali ten kapitał.

Obliczanie kapitału początkowego na korzystniejszych zasadach

Podobnie jak ma to miejsce w przypadku obliczania emerytury na tzw. dotychczasowych zasadach, również przy ustalaniu kapitału początkowego wnioskodawca wskazuje zarobki z wybranych lat do celów ustalenia podstawy wymiaru, będącej średnią uzyskiwanych wynagrodzeń oraz przeciętnych płac z tych lat. Dotychczas obowiązywała zasada, że podstawa wymiaru kapitału początkowego mogła być ustalona z uwzględnieniem zarobków oraz przeciętnych płac z:

• 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z okresu 1980–1998 lub
• 20 lat dowolnie wybranych z całego okresu ubezpieczenia przypadającego przed 1 stycznia 1999 r.

Nowelizacja z 28 lipca 2011 r. wprowadziła bardzo korzystną zmianę w zasadach ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego, znosząc ograniczenie dotyczące okresu, z którego osoba ubezpieczona może wskazać 10 kolejnych lat kalendarzowych. ZUS uwzględni więc również kolejne 10 lat, które przypadają przed 1 stycznia 1980 r. Jest to bardzo dobre rozwiązanie szczególnie dla osób, które miały wysokie zarobki np. w latach 70. lub wcześniejszych, a obliczenie kapitału początkowego z uwzględnieniem wynagrodzeń z 20 lat nie jest dla nich tak korzystne, jak ustalenie tego kapitału z 10 kolejnych lat kalendarzowych.

Inna zmiana w zakresie obliczania podstawy wymiaru kapitału początkowego wprowadzona omawianą nowelizacją dotyczy osób, które w pierwszym roku aktywności zawodowej pozostawały w ubezpieczeniu jedynie przez część miesięcy tego roku i tym samym nie były w stanie uzyskać takich zarobków, jakie osiągnęłyby, gdyby pracowały przez pełny rok. Dotychczas osoby te traciły na wysokości kapitału początkowego. Wynikało to ze sposobu ustalania podstawy wymiaru tego kapitału. Zgodnie z przepisami obowiązującymi do wejścia w życie omawianej nowelizacji, ZUS w celu ustalenia tej podstawy porównywał zarobki ubezpieczonego z wybranych lat kalendarzowych do przeciętnych płac z tych lat. W ten sposób uzyskiwał, w odniesieniu do każdego roku, wskaźnik wyrażony w procentach. Sumę wskaźników dzielił następnie przez liczbę lat uwzględnionych przy ustalaniu podstawy wymiaru. Uzyskaną wartość (wskaźnik wysokości podstawy wymiaru) mnożył następnie przez kwotę bazową z II kwartału 1998 r., otrzymując w ten sposób podstawę wymiaru kapitału początkowego.

Na podstawie nowych przepisów, obliczając procentowy stosunek wynagrodzenia do przeciętnej płacy za rok, w którym wnioskodawca po raz pierwszy przystąpił do ubezpieczenia, ZUS uwzględni przeciętne miesięczne wynagrodzenie wyłącznie za te miesiące, w których pozostawał on w ubezpieczeniu. Do sumy przeciętnych wynagrodzeń z tych miesięcy porówna sumę zarobków danej osoby w jej pierwszym roku ubezpieczenia. W ten sposób uzyskana podstawa wymiaru kapitału początkowego (tym samym również wysokość tego kapitału) będzie wyższa niż miałoby to miejsce w przypadku jej ustalenia na podstawie poprzedniej regulacji.

Należy podkreślić, że osoby, którym ZUS już ustalił kapitał początkowy z uwzględnieniem poprzednio obowiązujących przepisów, w związku z wejściem w życie nowelizacji mogą zgłosić wniosek o ponowne ustalenie tego kapitału. Jeśli takiego wniosku nie złożą, ZUS przeliczy im kapitał początkowy z urzędu przy obliczaniu emerytury, jeśli będzie to dla nich korzystniejsze.

WAŻNE!

Osoby, którym ZUS ustalił kapitał początkowy na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów, mogą obecnie złożyć wniosek o ponowne jego ustalenie.

Korzystniejsze zasady przyznawania renty z tytułu niezdolności do pracy

Nowelizacja z 28 lipca 2011 r. wprowadziła również złagodzenie zasad uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy dla osób z długim stażem ubezpieczeniowym. Świadczenie to przysługuje osobie, która spełnia łącznie następujące warunki:

• jest niezdolna do pracy,
• ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy (od 1 roku do 5 lat – w zależności od wieku, w którym stała się niezdolna do pracy),
• stała się niezdolna do pracy w okresach składkowych i nieskładkowych wymienionych w przepisach ustawy emerytalnej albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

W przypadku osób, które stały się niezdolne do pracy w wieku powyżej 30 lat, wymagany 5-letni staż składkowy i nieskładkowy musi przypadać w ciągu ostatnich 10 lat przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (w zależności od tego, co jest dla nich korzystniejsze).

Do tego 10-letniego okresu nie są wliczane okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej oraz renty rodzinnej.

W sprawie złagodzenia ostatniego warunku wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 23 marca 2006 r. (I UZP 5/05, OSNP 2006/19-20/305), w której stwierdził, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy, bez potrzeby wykazywania 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego 10-lecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Postanowienia tej uchwały nie są jednak realizowane przez ZUS, który stosuje odmienną wykładnię i żąda spełnienia omawianego warunku również od osób z długim stażem ubezpieczeniowym.

Nowelizacja z 28 lipca 2011 r., rozstrzygając dotychczasowe rozbieżności w wykładni przepisów dotyczących przyznawania renty z tytułu niezdolności do pracy, reguluje w sposób wyraźny, w jakim przypadku wnioskodawca jest zwolniony ze spełnienia warunku posiadania co najmniej 5-letniego stażu w ostatnim 10-leciu. Zgodnie z nowymi regulacjami, warunku tego nie wymaga się od osób, które udowodniły okres składkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiet i 30 lat dla mężczyzn oraz są całkowicie niezdolne do pracy.

Warto zauważyć, że (odmiennie niż orzekł we wskazanej uchwale Sąd Najwyższy) przy ustalaniu stażu ubezpieczeniowego zwalniającego z udowodnienia co najmniej 5-letniego stażu w ostatnim 10-leciu mogą być uwzględnione wyłącznie okresy składkowe przewidziane w art. 6 ustawy emerytalnej (np. okresy pozostawania w stosunku pracy, wykonywania umowy zlecenia czy prowadzenia działalności gospodarczej). Odmiennie od tego, co postanowił Sąd Najwyższy, ustawodawca podniósł również o 5 lat staż, który uprawnia do zwolnienia z omawianego warunku przyznania renty.

PRZYKŁAD

Ubezpieczony urodzony 10 czerwca 1955 r., po wejściu w życie ustawy z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgłosił wniosek o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy. Udowodnił on 31 lat składkowych oraz 2 lata nieskładkowe. Od ponad 7 lat przebywał za granicą i nie prowadził żadnej aktywności zawodowej, z tytułu której podlegałby ubezpieczeniom. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził, że jest on całkowicie niezdolny do pracy, a datę powstania tej niezdolności ustalił na 1 sierpnia 2011 r. Oznaczało to, że ani w ciągu 10 lat poprzedzających zgłoszenie wniosku o rentę, ani w ciągu 10 lat przypadających przed dniem powstania niezdolności do pracy wnioskodawca nie udowodnił wymaganego 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego. Ponieważ jednak posiadał ponad 30-letni okres składkowy, ZUS przyzna mu rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Nowy termin zgłoszenia wniosku o zasiłek pogrzebowy

Wniosek o zasiłek pogrzebowy po osobie zmarłej można zgłosić w ściśle określonym terminie. Zgodnie z poprzednio obowiązującą regulacją, prawo do zasiłku pogrzebowego wygasało w razie niezgłoszenia wniosku o jego przyznanie w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysługiwał. Jeżeli zgłoszenie wniosku w tym terminie nie było możliwe z powodu późniejszego odnalezienia zwłok lub zidentyfikowania zmarłej osoby, prawo to wygasało po upływie 12 miesięcy od daty sporządzenia aktu zgonu.

Ustawodawca, uwzględniając zalecenia wynikające z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2010 r. (sygn. akt P 25/09), postanowił złagodzić wspomniane regulacje. W związku z tym została wprowadzona możliwość zgłoszenia wniosku o zasiłek pogrzebowy po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek ten przysługuje, również wtedy, gdy zgłoszenie wniosku w tym terminie nie było możliwe z przyczyn niezależnych od osoby uprawnionej do zasiłku.

Znowelizowany art. 81 ustawy emerytalnej przewiduje ponadto, że we wszystkich przypadkach zgłoszenia wniosku o zasiłek pogrzebowy po upływie 12 miesięcy od dnia zgonu, prawo do tego zasiłku wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia pogrzebu.

Podstawa prawna

• art. 57–58, art. 81, art. 173–177 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.),
• art. 1–2 ustawy z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 187, poz. 1112).