Konieczność zapewnienia pracownikowi nieprzerwanego odpoczynku dobowego oznacza, że w okresie doby, tj. 24 godzin od rozpoczęcia przez pracownika pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikowi co najmniej nieprzerwanie 11 godzin odpoczynku. W czasie tych 11 godzin pracownik nie może pozostawać w dyspozycji pracodawcy. Zasadnicze znaczenie ma zatem w tym przypadku wprowadzona do Kodeksu pracy definicja doby pracowniczej. Wyznacza ona granice, w których pracownikowi należy zapewnić 11-godzinny odpoczynek.
PRZYKŁAD
Pracownik rozpoczął pracę o godz. 6.00 w danym dniu. Jego doba pracownicza trwa zatem do godz. 6.00 dnia następnego i między tymi godzinami pracodawca musi mu zapewnić odpoczynek dobowy. Pracownik ten może pracować w tej dobie maksymalnie do godziny 19.00, tak aby nie zostało naruszone jego prawo do odpoczynku.
Często zdarza się, że pracodawcy nie odnoszą przepisów o dobie pracowniczej do przepisów o odpoczynku dobowym. Powoduje to w konsekwencji naruszenie prawa pracownika do odpoczynku dobowego mimo udzielenia mu 11 godzin wolnego po zakończeniu pracy.
PRZYKŁAD
Pracownik pracuje w godz. od 6.00 do 20.00 i następnie po 11-godzinnym odpoczynku przychodzi do pracy w kolejnym dniu o godz. 7.00. Takie zatrudnienie powoduje naruszenie przepisów o odpoczynku dobowym. Wynika to stąd, że doba pracownicza tego pracownika zakończyła się o godz. 6.00 w kolejnym dniu, a zatem pracownikowi zapewniono w tej dobie (między godz. 6.00 a 6.00 dnia następnego) 10, a nie 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku.
Polecamy: Serwis Prawno-Pracowniczy – prenumerata.
Łączna liczba godzin pracy wraz z godzinami nadliczbowymi w dobie pracowniczej może wynosić maksymalnie 13. Dłuższa praca spowoduje niezapewnienie pracownikowi wymaganego co najmniej 11-godzinnego odpoczynku dobowego (13 godzin pracy + 11 godzin odpoczynku = 24 godziny = doba).
W przypadku odpoczynków dobowych pracownik każdorazowo musi skorzystać z tego prawa po okresie wykonywania pracy w danej dobie. Pracodawca nie może udzielać pracownikowi odpoczynku dobowego przed rozpoczęciem pracy. Wynika to z faktu, że zgodnie z definicją doby pracowniczej rozpoczyna ona bieg dopiero od chwili rozpoczęcia przez pracownika pracy w danym dniu zgodnie z obowiązującym go harmonogramem czasu pracy (art. 128 § 3 pkt 1 Kodeksu pracy).
PRZYKŁAD
Pracownik pracował według następującego harmonogramu:
W takim przypadku pracownik w dobie poniedziałkowej trwającej od godz. 6.00 w poniedziałek do godz. 6.00 we wtorek będzie miał zapewnione 12 godz. nieprzerwanego odpoczynku od godz. 18.00 do zakończenia doby, tj. do godz. 6.00 we wtorek.
Natomiast w dobie wtorkowej rozpoczynającej się od godz. 18.00 we wtorek i trwającej do godz. 18.00 w środę pracownik nie będzie miał zapewnionej ani jednej godziny odpoczynku dobowego, gdyż w całym tym okresie wykonywał pracę. Pracodawca nie będzie mógł w takim przypadku twierdzić, że zapewnił pracownikowi odpoczynek dobowy przed pracą, tj. po zakończeniu poniedziałkowej doby pracowniczej (o godz. 6.00 we wtorek) do rozpoczęcia przez pracownika pracy w tym dniu, tj. od godz. 18.00. Doba wtorkowa pracownika rozpoczęła się bowiem o godz. 18.00 i trwała do godz. 18.00 dnia następnego.
Odpoczynek dobowy w 16- i 24-godzinnym systemie równoważnym
Prawo pracownika do odpoczynku dobowego kształtuje się nieco inaczej w przypadku wykonywania pracy w systemie równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 16 lub 24 godzin na dobę. Taki system może być jednak wprowadzony w ściśle określonych przypadkach związanych ze specyficznym rodzajem wykonywanej pracy (zob. tabela poniżej).
W tych systemach czasu pracy pracownikowi przysługuje bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze prawo do odpoczynku przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin (art. 136 § 2 i art. 137 Kodeksu pracy).
PRZYKŁAD
Pracownik zatrudniony przy pilnowaniu mienia w systemie równoważnym, w którym dopuszczalne jest rozszerzenie godzin pracy do 24 na dobę, rozpoczął pracę o godz. 6.00 w danym dniu i wykonywał ją przez kolejne 20 godzin do godz. 2.00 następnego dnia. Pracodawca jest zatem zobowiązany do zapewnienia temu pracownikowi co najmniej 20-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku dobowego począwszy od godz. 2.00 do godz. 22.00 w tym dniu.
Krótszy odpoczynek dobowy
Wyjątek od reguły nakazującej zapewnienie pracownikowi w każdej dobie nieprzerwanego, co najmniej 11-godzinnego odpoczynku dotyczy:
• osób zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy (definicję takich osób zawiera art. 128 § 2 pkt 2 Kodeksu pracy),
Tabela. Przypadki, w których dopuszczalna jest praca w 16- i 24-godzinnym systemie równoważnym
• przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska, usunięcia awarii.
W sytuacji gdy pracodawca nie zapewni pracownikowi minimalnego 11-godzinnego odpoczynku z powodu wystąpienia jednego z wymienionych przypadków, będzie zobowiązany do udzielenia pracownikowi w okresie rozliczeniowym równoważnego okresu odpoczynku. Godzin brakujących do co najmniej 11-godzinnego odpoczynku pracodawca może w takim przypadku udzielić w terminie późniejszym, byleby nie wykraczały one poza okres rozliczeniowy obowiązujący danego pracownika.
PRZYKŁAD
Pracownik w związku z akcją ratowniczą spowodowaną pożarem w zakładzie wykonywał nieprzerwanie pracę przez 20 godzin. Pracownikowi zapewniono jedynie 4 godziny odpoczynku dobowego. Pozostałe 7 godzin odpoczynku pracodawca jest zobowiązany udzielić pracownikowi przed zakończeniem tego samego okresu rozliczeniowego.
Odpoczynek tygodniowy
Poza odpoczynkiem dobowym każdemu z pracowników przysługuje prawo do co najmniej 35-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
Oznacza to, że w skład 35 godzin odpoczynku tygodniowego należy wliczyć 11-godzinny odpoczynek dobowy.
PRZYKŁAD
Pracownik skończył pracę o godz. 19.00 w sobotę i korzystał z 11-godzinnego odpoczynku dobowego do godz. 6.00 kolejnego dnia. Następnie odpoczywał przez kolejne 24 godziny w niedzielę (do godz. 6.00 w poniedziałek). Łącznie (11 + 24 godziny) zapewniło mu to nieprzerwany 35-godzinny odpoczynek tygodniowy.
Odpoczynek tygodniowy należy ściśle wiązać z pojęciem tygodnia określonym w art. 128 § 3 pkt 2 Kodeksu pracy. Odpoczynek 35-godzinny należy bowiem zapewnić pracownikowi w każdym tygodniu liczonym od pierwszego dnia okresu rozliczeniowego, a nie od poniedziałku do piątku (chyba że okres rozliczeniowy rozpoczyna się właśnie w poniedziałek). Takie uregulowanie odpoczynku tygodniowego nie oznacza jednak, że pracownik musi mieć zapewniony 35-godzinny odpoczynek w każdych kolejnych 7 dniach. Odpoczynek ten może być równie dobrze zapewniony pracownikowi na początku pierwszego i końcu drugiego tygodnia okresu rozliczeniowego.
PRZYKŁAD
Okres rozliczeniowy w zakładzie obejmuje październik 2008 r.
W okresie od 1 do 14 października 2008 r. mamy 2 pełne tygodnie i w każdym z nich należy zapewnić pracownikowi nieprzerwany 35-godzinny odpoczynek. W pierwszym tygodniu zapewniamy go 1 i 2 października, natomiast w drugim tygodniu 13 i 14 października. Powoduje to, że w razie potrzeby pracodawca może zaplanować pracownikowi pracę nawet przez kolejne 10 dni od 3 do 12 października bez naruszania przepisów o odpoczynku tygodniowym pracowników.
Zapewnienie pracownikowi odpoczynków tygodniowych w przedstawiony wyżej sposób jest możliwe w przypadku, gdy w zakładzie jest dozwolona praca w niedzielę (art. 15110 Kodeksu pracy). W przeciwnym przypadku odpoczynek tygodniowy pracownika powinien przypadać w niedzielę, co może uniemożliwiać zaplanowanie pracownikowi tego odpoczynku raz na początku, a raz na końcu tygodnia.
Skrócenie odpoczynku tygodniowego
Wyjątkowo cotygodniowy odpoczynek pracownika może trwać mniejszą niż 35 liczbę godzin, nie może być jednak krótszy niż 24 godziny. Skrócenie tego odpoczynku może nastąpić jedynie w 3 określonych przypadkach:
• w stosunku do osób zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
• gdy występuje konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska, usunięcia awarii,
• przy zmianie pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy.
PRZYKŁAD
Pracownik zatrudniony w systemie równoważnym czasu pracy wykonywał pracę w tygodniu od poniedziałku do soboty na II zmianę w godzinach od 14.00 do 22.00. W niedzielę pracownik miał dzień wolny. W kolejnym tygodniu pracownikowi zaplanowano w harmonogramie pracę na I zmianę od godz. 6.00. Pracownik w związku ze zmianą pory wykonywania pracy i przejściem z II na I zmianę miał zapewnione jedynie 32 godziny nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego w godz. od 22.00 w sobotę do 6.00 w poniedziałek. W takim przypadku skrócenie okresu tygodniowego odpoczynku jest uzasadnione i nie narusza przepisów prawa w tym zakresie.
Odpoczynek a dyżur pracownika
Pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (dyżur).
Czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika zarówno do odpoczynku dobowego, jak i tygodniowego bez względu na to, czy jest pełniony przez pracownika w zakładzie pracy czy w innym miejscu, np. w domu.
PRZYKŁAD
Pracownik wykonywał pracę w godzinach od 8.00 do 16.00 w danym dniu. Pracodawca polecił mu pełnienie po pracy dyżuru pod telefonem komórkowym poza zakładem pracy w godz. od 16.00 do 8.00 kolejnego dnia w związku z możliwością wystąpienia awarii w zakładzie. Awaria się nie wydarzyła, wobec czego pracownik udał się do pracy w kolejnym dniu na godz. 8.00. Mimo że pracownik nie wykonywał pracy w czasie dyżuru, to jednak nie zapewniono mu w ogóle należnego odpoczynku dobowego. Pracodawca miał bowiem prawo polecić pracownikowi pełnienie dyżuru jedynie przez 5 godzin po zakończeniu przez niego pracy o godz. 16.00 (8 godzin pracy + 5 godzin dyżuru + 11 godzin odpoczynku dobowego = 24 godziny = doba).
WAŻNE!
Naruszenie przepisów o odpoczynkach dobowych oraz tygodniowych stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracowniczym i jest zagrożone karą grzywny od 1 tys. do 30 tys. zł.
Pytania i odpowiedzi
(?) Pracownik zatrudniony przy dozorze urządzeń wykonywał pracę przez 10 godzin. Czy w takim przypadku wystarczy zapewnić mu jedynie 10-godzinny odpoczynek dobowy, skoro w takim systemie czasu pracy pracownikowi należy zapewnić odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin?
Powinni Państwo zapewnić pracownikowi nieprzerwany co najmniej 11-godzinny odpoczynek dobowy. Pracownik zatrudniony przy dozorze urządzeń musi mieć zapewniony po każdym okresie wykonywania pracy odpoczynek odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych w czasie doby pracowniczej godzin. Tego rozwiązania nie stosuje się jednak w przypadku, gdy wymiar pracy pracownika w danym dniu jest niższy niż 11 godzin.
(?) Jak udzielić pracownikowi odpoczynku dobowego na przełomie miesięcznych okresów rozliczeniowych? Czy w takim przypadku 29 i 30 września należy traktować jako tydzień i udzielić odpoczynku, czy powinien on być udzielony w okresie od 29 września do 5 października (kolejne 7 dni)?
W takim przypadku pozostałych poza pełnymi tygodniami dni okresu rozliczeniowego (np. 29 i 30 września) nie należy traktować jak by to był tydzień pracy. Tym samym nie należy zapewniać pracownikowi w tym okresie odpoczynku tygodniowego. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy nie należy również traktować jako tydzień 7 kolejnych dni na przełomie okresów rozliczeniowych (od 29 września do 5 października). Odpoczynek tygodniowy powinien być w takim przypadku udzielony pracownikowi zgodnie z ogólnymi zasadami, a zatem dopiero w tygodniu od 1 do 7 października.
(?) Czy pracownik może pełnić w dniu wolnym od pracy (sobota) dyżur przez cały ten dzień, tj. 24 godziny? Miałoby to polegać jedynie na pozostawaniu w gotowości do pracy pracownika przebywającego w domu.
Nie ma możliwości, aby pracownik pełnił w dniu wolnym od pracy dyżur przez dłużej niż 13 godzin. Wynika to z konieczności zapewnienia pracownikowi nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku dobowego również w tym dniu, kiedy pracownik pełni dyżur pracowniczy.
• art. 128 § 2 pkt 2, § 3, art. 132, art. 133, art. 136, art. 137, art. 1515 § 2, art. 281 pkt 5 Kodeksu pracy.
Aleksander P. Kuźniar
specjalista w zakresie prawa pracy