W pierwszej kolejności z wynagrodzenia za pracę pracodawca dokonuje obligatoryjnych odliczeń wynikających z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe) w wysokości wskazanej w tej ustawie. W drugiej kolejności z wynagrodzenia pomniejszonego o kwotę składek odlicza zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych, w wysokości i na zasadach przewidzianych ustawą o podatku dochodowym od osób fizycznych. Dopiero po dokonaniu tych obligatoryjnych odliczeń możliwe jest dokonywanie obligatoryjnych potrąceń z wynagrodzenia w kolejności i w granicach przewidzianych w art. 87 k.p. Chodzi tu o:
• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,
• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,
• zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,
• kary pieniężne przewidziane w art. 108 k.p.
Na świadczenia alimentacyjne
W przypadku sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych pracodawca może dokonać potrącenia z wynagrodzenia za pracę w momencie, gdy uprawniony do alimentów przedstawi pracodawcy tytuł wykonawczy. Tytułem takim jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Tytuły egzekucyjne wymienia art. 777 k.p.c. Są to zwłaszcza prawomocne orzeczenia sądu lub orzeczenia sądu podlegające natychmiastowemu wykonaniu, ugody zawarte przed sądem. Tytułowi egzekucyjnemu nadaje się klauzulę wykonalności w wyniku specjalnego postępowania. Zgodnie z art. 1082 k.p.c. tytułowi egzekucyjnemu zasądzającemu alimenty sąd nadaje klauzulę wykonalności z urzędu, natomiast w pozostałych przypadkach zasadą jest nadanie takiej klauzuli na wniosek wierzyciela (art. 782 k.p.c.).
Pracodawca nie może jednak dokonywać potrąceń z wynagrodzenia za pracę sum na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych, w przypadku gdy nie jest prowadzone postępowanie egzekucyjne, jeżeli świadczenia alimentacyjne mają być potrącane na rzecz kilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrącona, nie wystarcza na pełne pokrycie wszystkich należności alimentacyjnych lub gdy wynagrodzenie za pracę zostało zajęte w trybie egzekucji sądowej lub administracyjnej. Jeżeli natomiast jest prowadzone postępowanie egzekucyjne, pracodawca jest obowiązany dokonywać potrąceń na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych, zgodnie z wnioskiem komornika.
Na pokrycie innych należności
W przypadku sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne, pracodawca dokonuje potrąceń w związku z zajęciem wynagrodzenia przez komornika w egzekucji sądowej lub przez organ egzekucji administracyjnej. Przykładowo z wynagrodzenia za pracę mogą być potrącone kwoty należne bankowi z tytułu niespłaconej pożyczki, zasądzone na rzecz banku wyrokiem sądowym.
Pracodawca ma też prawo potrącić z pensji pracownika wypłacone mu wcześniej zaliczki pieniężne, np. na poczet zakupu materiałów, biletu kolejowego itp. Potrącenie zaliczki jest możliwe w momencie, gdy staje się ona wymagalna, a zatem w momencie, w którym pracodawca może dochodzić zwrotu zaliczki przed sądem pracy z powodu nierozliczenia jej w terminie przez pracownika. Ze względu na ochronny charakter art. 87 k.p. pojęcie zaliczki pieniężnej udzielonej pracownikowi, podlegającej potrąceniu z wynagrodzenia pracownika nie może być tłumaczone rozszerzająco (wyrok Sądu Najwyższego z 11 czerwca 1980 r. I PR 43/80, OSNCP 1980/12/248).
W przypadku potrącania kar pieniężnych z wynagrodzenia jego podstawą jest fakt nałożenia przez pracodawcę na pracownika kary pieniężnej (w art. 108 k.p.) i uprawomocnienie się decyzji pracodawcy w tej sprawie. Potrącenie kary pieniężnej powinno nastąpić z wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w miesiącu, w którym uprawomocniła się decyzja pracodawcy o nałożeniu kary.
Alimenty uprzywilejowane
Z tabeli przedstawiającej granice potrąceń obowiązkowych wynika, iż należności alimentacyjne są uprzywilejowane. Są one bowiem potrącane w pierwszej kolejności i mogą objąć 3/5 wynagrodzenia. W przypadku konieczności potrącania obok alimentów także innych należności oraz zaliczek pieniężnych, alimenty także są uprzywilejowane, bowiem są potrącane w pierwszej kolejności, co oznacza, że ze względu na ich wysokość mogą wyczerpać cały lub prawie cały limit kwotowy potrąceń (do wysokości 3/5 wynagrodzenia). Może się zatem zdarzyć, iż w konkretnym przypadku w ogóle nie będzie możliwe potrącenie zaliczki pieniężnej, jeżeli ma być ona potrącana łącznie z alimentami, a kwota alimentów wyczerpie limit 3/5 wynagrodzenia.
Na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych może być także potrącone w pełnej wysokości dodatkowe wynagrodzenie roczne dla pracowników jednostek sfery budżetowej oraz należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej.
Ważne!
W przypadku potrąceń należności alimentacyjnych nie obowiązuje kwota wolna od potrąceń. Oznacza to, iż pracodawca może dokonać potrącenia do wysokości 3/5 wynagrodzenia pracownika
Kwoty wolne od potrąceń
Aby chronić wynagrodzenie pracownika i nie pozbawić go całkowicie środków do życia kodeks pracy ustala też kwoty, wolne od potrąceń. Wolna od potrąceń jest kwota wynagrodzenia za pracę w wysokości:
• minimalnego wynagrodzenia za pracę (obecnie wynosi ono 936 zł), pomniejszona o składki na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych - przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,
• 75 proc. powyższego wynagrodzenia - przy potrącaniu zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi,
• 90 proc. powyższego wynagrodzenia - przy potrącaniu kar pieniężnych nakładanych przez pracodawcę.
Jeżeli pracownik jest zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy, wymienione wyżej kwoty ulegają zmniejszeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy.
Odliczenia z wynagrodzenia
Pracodawca ma prawo odliczyć z wynagrodzenia za pracę kwoty wypłacone pracownikowi poprzednio za okres nieobecności w pracy, za który pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Skorzystanie przez pracodawcę z tego uprawienia jest jednak możliwe wyłącznie w przypadku odliczania kwot wypłaconych w poprzednim terminie płatności.
Istota odliczenia polega na możliwości zmniejszenia przez pracodawcę kwoty wynagrodzenia pracownika podlegającej wypłaceniu w danym miesiącu o wynagrodzenie wypłacone mu w poprzednim terminie płatności, za czas nieobecności w pracy, za który wynagrodzenie nie przysługuje (wyrok SN z 4 października 1994 r., I PRN 71/94, OSNAP 1995/7/89). Odliczeniu podlega kwota w pełnej wysokości i na jej odliczenie nie jest potrzebna zgoda pracownika (wyrok SN z 11 października 1994 r., I PRN 81/94, OSNAP 1995/5/65 i wyrok N z 2 kwietnia 1996 r., I PRN 16/96, PP 1996/6/39).
Odliczenia na podstawie art. 87 par. 7 k.p. mogą być dokonywane przed potrąceniami, o których mowa w art. 87 par. 1 k.p.
Za zgodą pracownika
Potrącenia fakultatywne mogą dotyczyć zarówno należności przysługujących pracodawcy, jak i osobom trzecim. Dokonywanie takich potrąceń jest jednak możliwe wyłącznie na podstawie pisemnej zgody pracownika, dotyczącej konkretnej, istniejącej wierzytelności. Zgoda taka nie może być zatem blankietowa (wyrok NSA z 21 grudnia 2005 r. I OSK 461/05, niepublikowany).
Wyrażenie przez pracownika, bez zachowania formy pisemnej, zgody na dokonywanie potrąceń z wynagrodzenia za pracę innych należności niż wymienione w art. 87 par. 1 i 7 k.p. jest nieważne (wyrok SN z 1 października 1998 r., I PKN 366/98, OSNAPiUS 1999/21/684). Nieważne jest także wyrażenie przez pracownika na podstawie art. 91 k.p. w umowie o wspólnej odpowiedzialności materialnej zgody na potrącanie przez pracodawcę należności z tytułu niedoborów, które mogą się ujawnić w przyszłości w wyniku inwentaryzacji (uchwała SN z 4 października 1994 r., I PZP 41/94, OSNAP 1995/5/63).
Z wynagrodzenia pracownika, bez jego zgody, nie jest także możliwe potrącanie omyłkowo nadpłaconego przez pracodawcę wynagrodzenia. W razie braku zgody pracownika na potrącenie nadpłaty pracodawca może jej dochodzić na drodze sądowej i dopiero w przypadku uzyskania tytułu wykonawczego możliwe jest dokonywanie potrącenia w kolejności i w wysokości określonych w art. 87 k.p.
Potrąceń fakultatywnych, można dokonywać dopiero po dokonaniu wszystkich potrąceń obligatoryjnych. Artykuł 91 k.p. przewidujący możliwość dokonania takich potrąceń określa kwoty wolne od potrąceń W przypadku dokonywania potrąceń na rzecz pracodawcy jest to kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, a w przypadku dokonywania potrąceń innych należności (np. z tytułu składek związkowych) - 80 proc. powyższej kwoty.
ODLICZENIA I POTRĄCENIA Z WYNAGRODZENIA ZA PRACĘ
Zgodnie z przepisami kodeksu pracy pracodawca dokonuje:
• obligatoryjnych odliczeń - do czego podstawę stanowią przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (odliczeniu podlegają kwoty w pełnej wysokości, wynikającej z powyższych przepisów, w przypadku tych odliczeń nie obowiązują normy ochronne wskazujące maksymalną kwotę odliczenia),
• obligatoryjnych potrąceń - w kolejności i w granicach kwotowych przewidzianych przepisami kodeksu pracy (takich potrąceń pracodawca dokonuje bez zgody pracownika - z mocy prawa, w oparciu o przepisy art. 87 par. 1 pkt 1-4 oraz par. 2-5 oraz art. 871 k.p.),
• fakultatywnych potrąceń - na podstawie pisemnej zgody pracownika, do czego podstawę stanowi art. 91 k.p., a także np. art. 331 ustawy o związkach zawodowych,
• odliczeń - na podstawie przepisu art. 87 par. 7 k.p.
OCHRONA INNYCH ŚWIADCZEŃ PRZED POTRĄCENIAMI
Z analogicznej ochrony jak wynagrodzenie za pracę korzystają także:
• odprawa pieniężna z tytułu zwolnienia z pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy (wyrok SN z 14 listopada 1996 r., I PKN 3/96, OSNAP 1997/11/193),
• nagroda jubileuszowa (wyrok SN z 25 listopada 1982 r., I PRN 118/82, OSNC 1983/7/102 oraz z 17 lutego 2004 r., I PK 217/03, OSNP 2004/24/419),
• wynagrodzenie za dyżury pracownicze (wyrok SN z 11 sierpnia 1981 r., I PRN 41/81, OSPiKA 1982/7-8/105),
• ekwiwalent pieniężny należny pracownikowi za nie wykorzystany urlop wypoczynkowy (wyrok SN z 11 marca 1980 r., I PR 43/80, OSNC 1980/12/248),
• odprawa emerytalna (wyrok SN z 17 lutego 2004 r., I PK 217/03, OSNP 2004/24/419).
Podstawa prawna:
• art. 87-91 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).