Chociaż pracodawcy coraz większą wagę przywiązują do zagadnień związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, to wypadki przy pracy nadal występują. Mimo że znowelizowane przepisy ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (DzU nr 199, poz. 1673 ze zm. - zwanej ustawą wypadkową) obowiązują już ponad 5 lat, to wielu pracodawców nadal ma problemy z prawidłowym zinterpretowaniem i zakwalifikowaniem zdarzenia wypadkowego.
Co to jest wypadek
Wypadkiem przy pracy jest zdarzenie nagłe wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą: podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych; podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia; w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy (art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej). Zgodnie z ustawą wypadkową urazem jest każde uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego.
Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:
• w czasie podróży służbowej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,
• podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,
• przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.
Aby dane zdarzenie zostało uznawane za wypadek przy pracy, konieczne jest łączne wystąpienie wszystkich elementów wymienionych w definicji (związek zdarzenia z pracą, nagłość zdarzenia, działanie przyczyny zewnętrznej, powstanie urazu lub śmierć pracownika). To właśnie od prawidłowej oceny i zinterpretowania zdarzenia przez zespół powypadkowy zależy, czy wypadek zostanie uznany za wypadek przy pracy.
Ustawa wypadkowa rozróżnia następujące rodzaje wypadków przy pracy:
• wypadki śmiertelne, za które uważa się wypadki, w wyniku których nastąpiła śmierć poszkodowanego w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku,
• wypadki ciężkie, czyli takie, w wyniku których u poszkodowanych nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała,
• zbiorowe wypadki przy pracy, czyli wypadki, w których w wyniku tego samego zdarzenia uległy poszkodowaniu co najmniej dwie osoby.
Związek zdarzenia z pracą
Związek zdarzenia z pracą występuje wówczas, gdy nastąpiło ono podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych bądź podczas wykonywania lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, czy też w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Zgodnie z najnowszą linią orzeczniczą możliwe jest uznanie związku z pracą nie tylko wypadku, który zdarzył się podczas wykonywania przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy nawet bez polecenia, ale również takiego, który nastąpił w związku z wykonywaniem tego rodzaju czynności. Związek funkcjonalny z pracą istnieje niezależnie od czasu i miejsca, w którym wypadek nastąpił. Nagłe zdarzenie powodujące uraz lub śmierć pracownika może więc nastąpić w dowolnym czasie i miejscu, pod warunkiem że pozostaje w związku z wykonywaniem czynności pracowniczych przez osobę, która wypadkowi uległa.
Powoływane orzeczenie jest dość kontrowersyjne, gdyż do tej pory związek zdarzenia wypadkowego z pracą należało rozpatrywać w kategoriach jedności miejsca i czasu wykonywania pracy oraz zaistniałego zdarzenia wypadkowego.
Zespół powypadkowy nie zakwalifikuje zdarzenia jako wypadek przy pracy, gdy nie będzie istniał związek z pracą. Na podstawie bogatego orzecznictwa można wskazać okoliczności, które powodują zerwanie związku zdarzenia wypadkowego z pracą.
Związek zostaje zerwany wówczas, gdy pracownik:
• spożywał alkohol w czasie pracy lub znajdowanie się w czasie i miejscu pracy w stanie nietrzeźwym,
• bez usprawiedliwienia prawnego nie wykonuje pracy w czasie i w miejscu, w którym pracę powinien wykonywać; nie dotyczy to jednak krótkotrwałych przerw pozostających w związku z wykonywanymi normalnie czynnościami,
• opuścił miejsce pracy w godzinach pracy w celu załatwienia prywatnych spraw, a wypadek nastąpił po opuszczeniu przez pracownika miejsca pracy.
Nagłość zdarzenia
Kolejnym aspektem, który badany jest przez zespół powypadkowy, jest nagłość zdarzenia. Jak wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 30 czerwca 1999 r. (II UKN 24/1999, OSNP 2000/18/697) zdarzenie będące istotnym zewnętrznym czynnikiem wywołującym negatywną reakcję organizmu i stanowiące przyczynę wypadku przy pracy, posiada cechę nagłości tylko wtedy, gdy przebiega w czasie nie dłuższym niż trwanie dnia pracy. Nagłość zdarzenia oznacza więc krótkie, chwilowe, jednorazowe lub gwałtowne zdarzenie zaistniałe w powiązaniu z co najmniej jedną przyczyną zewnętrzną (np. pracownik, wchodząc na drabinę po dokumenty, spadł i złamał nogę). Nagłość zdarzenia stanowi więc zaprzeczenie powolnego rozwoju i kumulowania się objawów charakterystycznych dla chorób zawodowych lub chorób pracowniczych.
Przyczyna zewnętrzna
Następnym elementem badanym w postępowaniu powypadkowym jest ustalenie, czy zdarzenie wypadkowe było wywołane przez przyczynę zewnętrzną, czyli niewynikającą z wewnętrznych właściwości człowieka. Za przyczynę zewnętrzną uznaje się więc każdy czynnik zewnętrzny zdolny wywołać w istniejących warunkach szkodliwe skutki.
Przyczynami zewnętrznymi mogą być różne czynniki, których źródło nie jest związane z organizmem poszkodowanego. Oznacza to, że przyczyną zewnętrzną może być nie tylko narzędzie pracy, ale także praca i czynność samego poszkodowanego pracownika (na przykład jego potknięcie się czy odruch).
Jako przyczyny zewnętrzne w orzecznictwie sądowym wskazuje się m.in. na nadmierny wysiłek pracownika w trakcie pracy, brak ważnych badań lekarskich. Za przyczynę zewnętrzną nie będzie uznany stres pracownika, który jest związany z wykonywaną przez niego pracą.
Należy jeszcze zwrócić uwagę, że przy kwalifikacji konkretnej okoliczności jako przyczyny zewnętrznej w rozumieniu ustawy wypadkowej ważne jest, aby stanowiła ona przyczynę sprawczą zdarzenia, natomiast nie musi być przyczyną wyłączną - jedyną (por. wyrok SN z 29 listopada 1990 r., II PR 52/90, PiZS 1991/4/63).
Postępowanie w razie wypadku
Jeżeli w zakładzie pracy wydarzył się wypadek, to podstawowym obowiązkiem pracodawcy (bądź osoby działającej w imieniu pracodawcy) jest przede wszystkim udzielenie poszkodowanemu pierwszej pomocy. Następnie pracodawca powinien ustalić okoliczności i przyczyny, wypadku przy pracy oraz podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie.
Ponadto do obowiązków pracodawcy należy:
• podjęcie niezbędnych działań eliminujących lub ograniczających zagrożenie,
• ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku,
• zastosowanie odpowiednich środków zapobiegających podobnym wypadkom,
• niezwłoczne zawiadomienie właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
Działania pracodawcy
Pracodawca, który został poinformowany o wypadku, powinien niezwłocznie podjąć działania zmierzające do zabezpieczenia miejsca wypadku, tak aby do miejsca wypadku nie dopuszczać osób niepowołanych.
Następnym krokiem jest powołanie zespołu powypadkowego. Zespół jest powoływany w celu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku oraz stwierdzenia czy wypadek pozostaje w związku z pracą. W skład zespołu wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz społeczny inspektor pracy.
Jeżeli w zakładzie pracy nie działa służba bhp, w skład zespołu powypadkowego, zamiast pracownika służby bhp, wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu pracy. Natomiast u pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Jeżeli pracodawca ze względu na małą liczbę zatrudnionych pracowników nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w składzie dwuosobowym, to okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy.
Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku.
Do zadań zespołu powypadkowego należy:
• dokonanie oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,
• sporządzenie szkiców lub wykonanie fotografii miejsca wypadku (jeżeli jest to konieczne),
• wysłuchanie wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,
• zebranie informacji dotyczących wypadku od świadków wypadku,
• zasięgnięcie opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów,
• zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,
• zebranie innych dowodów dotyczących wypadku,
• dokonanie prawnej kwalifikacji wypadku (czy był to wypadek ciężki, śmiertelny, zbiorowy),
• określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku zespół powypadkowy sporządza protokół powypadkowy, który następnie musi być zatwierdzony przez pracodawcę i poszkodowanego. W przypadku wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych pracodawca niezwłocznie doręcza protokół powypadkowy właściwemu inspektorowi pracy.
Pracodawca jest zobowiązany stworzyć zespołowi powypadkowemu odpowiednie warunki do pracy umożliwiające sprawne i terminowe przeprowadzenie postępowania.
Protokół powypadkowy wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową (statystyczna karta wypadku) pracodawca przechowuje przez 10 lat.
Marcin Nowak