Jak rozwiązać umowę z pracownikiem z przyczyn go niedotyczących? Jakie kryteria należy brać pod uwagę przy zwolnieniach grupowych? Czy ważna jest sytuacja materialna, osobista i zawodowa przy doborze pracowników do zwolnień? Czy sąd może zakwestionować decyzję pracodawcy – pomimo swobody prowadzenia działalności i polityki kadrowej.
Przełomowy wyrok SN – nie tak łatwo zwolnisz pracownika w złej sytuacji materialnej
W ostatnim czasie, w dniu 11 października 2022 r. Sąd Najwyższy - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wydał istotny wyrok w sprawie o sygn. I PSKP 77/21. Stan faktyczny i prawny dotyczył rozwiązania umowy o pracę z nauczycielem, w ramach zwolnień grupowych. Okazało się, że pracodawca przy ustalaniu kryteriów doboru do zwolnień i wyborze pracowników powinien wziąć pod uwagę, m.in. jego sytuację rodzinną, osobistą, materialną i możliwość innego zarobkowania.
Zwolnienie nauczyciela a zmiany organizacyjne
Jak podaje SN w tezie ww. wyroku, w orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że koniecznym warunkiem uzasadniającym rozwiązanie z nauczycielem stosunku pracy na podstawie art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762 ze zm., dalej: KN) są rzeczywiste zmiany organizacyjne polegające na:
- częściowej likwidacji szkoły
- albo faktycznym zmniejszeniu liczby oddziałów w szkole
- bądź zmianie planu nauczania, które uniemożliwiają dalsze zatrudnienie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć.
Kto ma udowodnić przyczynę rozwiązania umowy?
Udowodnienie ww. zmian organizacyjnych uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela i obowiązek ich wykazania spoczywa na pracodawcy. W przypadku rozwiązania stosunku pracy z leżących po stronie pracodawcy przyczyn organizacyjnych, skutkujących zmniejszeniem stanu zatrudnienia, przyjmuje się, że podanie w złożonym pracownikowi pisemnym oświadczeniu woli pracodawcy - jako przyczyny wypowiedzenia - tychże zmian i wykazanie w postępowaniu dowodowym przed sądem pracy zaistnienia tego faktu nie zawsze oznacza jednak dopełnienie przez pracodawcę wymogu formalnego z art. 30 § 4 KP i zasadność samego wypowiedzenia w rozumieniu art. 45 § 1 KP
Jeśli bowiem likwidacja dotyczy tylko części spośród większej liczby takich samych lub podobnych stanowisk pracy, tak określona przyczyna wypowiedzenia tłumaczy wprawdzie konieczność wdrożenia procedury zwolnień, ale nie wyjaśnia, dlaczego rozwiązano stosunek pracy z konkretnym pracownikiem, a pozostawiono w zatrudnieniu inne osoby zajmujące stanowiska objęte redukcją.
Jakie powinny być kryteria doboru do zwolnień z przyczyn nie dotyczących pracowników?
Kryteria doboru powinny być równowartościowe i obiektywnie sprawdzalne oraz uzasadniające ocenę, że zasadnym jest rozwiązanie umowy. Dopiero wskazanie owych kryteriów, jako uzupełnienie ogólnie określonej przyczyny rozwiązania stosunku pracy, uwidacznia cały kontekst sytuacyjny, w jakim doszło do zwolnienia konkretnej osoby i pozwala pracownikowi zorientować się, dlaczego to jemu złożono tej treści oświadczenie woli oraz podjąć próbę podważenia zasadności dokonanego przez pracodawcę wypowiedzenia (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 16 czerwca 2008 r., I PK 86/08, LEX nr 497682; z dnia 1 czerwca 2012 r., II PK 258/11, LEX nr 122589; z dnia 25 stycznia 2013 r., I PK 172/13, OSNP 2014 nr 4, poz. 52; z dnia 18 września 2013 r., II PK 5/13, LEX nr 1376065; z dnia 1 marca 2016 r., I PK 125/15, LEX nr 2044465).
Wybór kryteriów jako przejaw wolności pracodawcy a ocena sądu
Sąd może ocenić decyzje podejmowane przez pracodawcę i je podważyć. Czy ingeruje w wolność prowadzenia działalności gospodarczej – tak, jednak kosztem ochrony praw pracowniczych. Kryteria doboru pracowników do zwolnienia nie są skatalogowane w żadnym powszechnie obowiązującym przepisie prawa pracy, a sąd rozpoznający odwołanie pracownika od wypowiedzenia dokonanego w ramach redukcji etatów nie może krępować pracodawcy w prowadzeniu polityki kadrowej i narzucać mu własnego zestawu owych kryteriów, jednakże typowanie osób, z którymi ma nastąpić rozwiązanie stosunku pracy w ramach indywidualnych lub grupowych zwolnień z pracy, nie może mieć arbitralnego i dowolnego charakteru.
Jakie zastosować kryteria doboru do zwolnień?
Kryteria nie mogą być dyskryminujące, obiektywne i sprawiedliwe. Najważniejszymi kryteriami doboru do zwolnienia powinny być:
przydatność pracownika do pracy,
kwalifikacje i umiejętności zawodowe pracownika,
doświadczenie zawodowe, staż i przebieg dotychczasowej pracy pracownika,
dyspozycyjność wobec pracodawcy
Niektóre z ww. mogą mieć większy prymat nad innymi.
Kryteria dot. osobistej sytuacji pracownika – czy stosować?
Kryteria odnoszące się do osobistej sytuacji pracownika, np.
stan i obowiązek utrzymania rodziny,
samotne wychowywanie dzieci czy niepełnosprawność,
posiadanie innych źródeł dochodów,
łatwość w znalezieniu nowego zatrudnienia
powinny być brane pod uwagę jedynie pomocniczo.
Znacznie gorsza sytuacja jednego pracownika w stosunku do sytuacji drugiego pracownika
Wybór pracownika do zwolnienia może być uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, gdy sytuacja osobista tego pracownika jest znacznie gorsza niż pozostałych osób zatrudnionych na stanowiskach objętych redukcją etatów.
Dokonując wyboru pracowników do zwolnienia pracodawca powinien w pierwszej kolejności zastosować kryteria obiektywne, a nie ograniczyć się wyłącznie do kryterium polegającego na zastosowaniu „szczególnej ochrony związkowej”. Dla przykładu nieakceptowalne jest bowiem odebranie godzin dydaktycznych osobom, które bardzo dobrze wywiązują się ze swoich obowiązków zawodowych, aby następnie przydzielić je osobie zagrożonej zwolnieniem, która korzysta ze szczególnej ochrony związkowej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 września 2016 r., I PK 30/16).
Czy zwolnionemu pracownikowi przysługuje odprawa?
Tak, w ramach ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1969) pracownikowi, w związku z rozwiązaniem stosunku pracy w ramach grupowego zwolnienia, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości:
1) jednomiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata;
2) dwumiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy od 2 do 8 lat;
3) trzymiesięcznego wynagrodzenia, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy ponad 8 lat.