Czy zawarcie umowy o pracę w ciąży jest zgodne z prawem? Czy krótko po zawarciu umowy można przejść na zwolnienie lekarskie? Czy ZUS może uznać taką umowę zawartą dla pozoru i żądać zwrotu pobranego zasiłku macierzyńskiego? Podobną sprawą zajął się ostatnio Sąd Okręgowy w Kaliszu.
- Wyrok Sądu Okręgowego
- Krótki okres zatrudnienia i ciąża
- Jak jest ochrona kobiet w ciąży?
- Czy trzeba powiedzieć o ciąży przed podpisaniem umowy?
- Kiedy należy powiedzieć o ciąży w pracy?
- Kontrola przez ZUS zasadności zawarcia umowy i wysokości wynagrodzenia
- Co to jest pozorność umowy?
- Co grozi za fikcyjne zatrudnienie?
Wyrok Sądu Okręgowego
Sąd Okręgowy w Kaliszu V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w dniu 4 maja 2022 r. wydał w sprawie o sygn. V U 271/22 istotny wyrok dotyczący zawierania umowy o pracę dla pozoru celem uzyskania świadczeń macierzyńskich. Jak wynika z ilości toczących się spraw sądowych i kontroli ZUS-u częstą praktyką jest podjęcie zatrudnienia i w niedługim czasie po nawiązaniu stosunku pracy (np. po miesiącu), przejście na zwolnienie lekarskie, np. z powodu zagrożonej ciąży. Oczywiście istnieje prawna ochrona macierzyństwa i takie zachowanie nie jest niezgodne z prawem, jednak ZUS często kwestionuje zasadność takiego zatrudnienia i fakt podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom. Każda sytuacja jest jednak indywidualna, więc nie można z góry przesądzać złych intencji kobiet.
Krótki okres zatrudnienia i ciąża
W niniejszej sprawie pracownica zawarła umowę o pracę na czas określony od 18 października 2021 r. do 31 grudnia 2021 r., w wymiarze 1/2 etatu z wynagrodzeniem 1400 zł. Umowa dotyczyła wykonywania czynności porządkowych związanych z utrzymaniem czystości. W niedługim czasie od zawarcia umowy pracownica przeszła na zwolnienie lekarskie. W ramach kontroli podlegania ubezpieczeniom społecznym ZUS wydał decyzję i uznał, że pracownica zawarła umowę tylko dla pozoru, ponieważ była w ciąży. Zdaniem ZUS-u celem pracownicy było uzyskanie świadczeń związanych z macierzyństwem. Z badań lekarskich wynika, że pracownica była w ciąży od września 2021 r., chociaż przed zawarciem umowy uzyskała orzeczenie o zdolności do pracy. Pracownica odwołała się do sądu od decyzji ZUS-u, wskazując że kontaktowała się sprawie pracy jeszcze w sierpniu 2021 r. i że wykonywała pracę jeszcze przed pisemnym potwierdzeniem stosunku pracy (zatem przed 18 października 2021 r.). Zdaniem pracownicy to pracodawca zwlekał ze zgłoszeniem jej do ubezpieczeń, lecz nie wiedział o ciąży pracownicy w momencie jej zatrudniania. Sąd okręgowy uznał, że decyzja ZUS-u powinna być zmieniona, a pracownica powinna podlegać ubezpieczeniom społecznym. Sąd wskazał, że: „Zaangażowanie do lekkiej, prostej pracy osoby z minimalnym wynagrodzeniem wydaje się logicznie i zasadne także z ekonomicznego punktu widzenia i wskazuje, że tego stanowiska pracy nie zostało stworzone sztucznie i bez potrzeby. Takiej oceny nie niweczy fakt, że stanowisko pracy odwołującej się nie zostało uzupełnione bezpośrednio i wprost, bo wiąże się to z realiami aktualnego na rynku pracy. Poza tym należy odnotować, że odwołująca się świadczyła umówioną pracę od zawarcia spornej umowy do czasu orzeczenia niezdolności do pracy, pracodawca jej pracę przyjmował, a za wykonywaną pracę otrzymywała należne jej wynagrodzenie. Spełnione zostały więc przesłanki do uznania umowy o pracę za ważną.”.
Jak jest ochrona kobiet w ciąży?
Przepisy prawa pracy stanowią, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy (chyba, że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia). Co ważne umowa o pracę zawarta na czas określony albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, która uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży, ulega przedłużeniu do dnia porodu
Czy trzeba powiedzieć o ciąży przed podpisaniem umowy?
Nie, nie trzeba. Kobieta w ciąży może być zatrudnia. Sąd Najwyższy w wyroku z 6 lutego 2006 r., III 156/05 podkreślił, że nawet gdyby celem kobiety było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego bądź też podwyższenie świadczeń związanych z nadchodzącym macierzyństwem i potencjalnym okresem niezdolności do pracy, nie jest naganne ani tym bardziej sprzeczne z prawem. Przeciwnie, jest to postępowanie rozsądne i uzasadnione zarówno z osobistego, jak i społecznego punktu widzenia.
Kiedy należy powiedzieć o ciąży w pracy?
Przepisy prawa pracy nie wskazują jednoznacznego terminu kiedy pracownica będąca w ciąży powinna poinformować pracodawcę o tym, że spodziewa się dziecka. Oczywiście trzeba wiedzieć, że pracodawca jest zobowiązany do przestrzegania przepisów związanych z bezpieczną i higieniczną pracą kobiety w ciąży, a sama kobieta w ciąży w zależności od charakteru pracy ma szczególne uprawnienia (np. dodatkowe przerwy, nie może być zatrudniana w godzinach nadliczbowych czy w porze nocnej). Warto więc poinformować pracodawcę o tym fakcie, kiedy otrzyma się zaświadczenie od lekarza.
Kontrola przez ZUS zasadności zawarcia umowy i wysokości wynagrodzenia
Wprawdzie pracodawcy mają prawo do swobodnego prowadzenia swojej działalności a w ramach tego do decydowaniu o zatrudnieniu, niemniej jednak, jeżeli osoby co dopiero zatrudnione, w krótkim czasie od zgłoszenia do ubezpieczeń korzystają ze zwolnień lekarskich (tak jak w omawianym przypadku) ZUS ma prawo kontrolować zasadność objęcia ubezpieczeniem. Dlaczego? Ponieważ to ZUS przejmuje po jakimś czasie obowiązek opłacania np. zasiłku chorobowego czy macierzyńskiego. Decyzja pracodawcy (czasami rzeczywiście podjęta dla pozoru i uzgodniona wcześniej z pracownikiem) ma skutki fiskalne dla państwa. Często zdarza się też tak, że ZUS kwestionuje zasadność zbyt wysokiego wynagrodzenia, które otrzymywała pracownica, ponieważ stanowi ono podstawę wymiaru składek, a później świadczeń ubezpieczeniowych.
Takie ustalenie w umowie rażąco wysokiego wynagrodzenia może być uznane za nieważne z mocy art. 58 § 3 KC w zw. z art. 300 KP jako dokonane z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Jak podkreśla się w orzecznictwie do ustalenia wynagrodzenia konieczne jest ustalenie rodzaju pracy, potrzebnych kwalifikacji i doświadczenia, ilości i jakości pracy. Do oceny ekwiwalentności wynagrodzenia należy stosować wzorzec, który w najbardziej obiektywny sposób pozwoli ustalić poziom wynagrodzenia za pracę o zbliżonym lub takim samym charakterze, oraz który będzie uwzględniał również warunki obrotu i życia społecznego (wyrok SN z 23 stycznia 2014 r., I UK 302/13)..
Co to jest pozorność umowy?
Na pozorność czynności wskazuje KC. Pozorność umowy o pracę ma miejsce, gdy:
- Nie doszło w ogóle do świadczenia pracy w sposób odpowiadający treści zawartej umowy, a jedynie stworzono pozory w postaci zgłoszenia do ubezpieczenia, opodatkowania, opłacenia składek ubezpieczeniowych i np. sporządzenia list płac i obecności.
- Pozorność umowy o pracę ma miejsce nie tylko wówczas gdy praca nie jest świadczona wcale, ale i gdy jest faktycznie świadczona lecz na innej podstawie niż umowa o pracę. (wyrok SN z 5 października 2006 r., I UK 324/05).
- O ważności umowy o pracę nie decyduje zamiar dyktujący potrzebę jej zawarcia, ale to czy zawierając umowę strony miały zamiar wzajemnego zobowiązania się - pracownik do świadczenia pracy a pracodawca do dania mu pracy i wynagrodzenia za nią oraz czy umowa była w rzeczywistości realizowana. (wyrok SN Z 5 października 2005 r., I UK 32 /05).
Powyższa interpretacja przepisów oraz orzecznictwo sądów miało wpływ na wygraną sprawę przez pracownicę w niniejszym sporze z ZUS-em.
Co grozi za fikcyjne zatrudnienie?
Zgodnie z art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.2022.1009 t.j.) osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie. Co ważne pracodawca, czyli płatnik też może ponieść odpowiedzialność, ponieważ jeżeli wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot, za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.2022.1009 t.j.)