Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swojej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w Kodeksie pracy.
- Dwa rodzaje odpowiedzialności pracowników w Kodeksie pracy
- Odpowiedzialność materialna (odszkodowawcza) na zasadach ogólnych
- Granice odpowiedzialności, wina
- Odpowiedzialność materialna za powierzone mienie
Dwa rodzaje odpowiedzialności pracowników w Kodeksie pracy
W Kodeksie pracy wyróżniamy dwa rodzaje odpowiedzialności pracowników za szkodę wyrządzoną pracodawcy podczas wykonywania obowiązków pracowniczych:
1) odpowiedzialność materialną na zasadach ogólnych - za szkody wyrządzone pracodawcy, czyli odpowiedzialność powszechna obejmująca wszystkich pracowników (art. 114 - art. 122);
2) odpowiedzialność za mienie powierzone, która powstaje, gdy pracownikowi w ramach dodatkowej umowy powierzono mienie pracodawcy do wyliczenia się lub zwrotu (art. 124 - art. 127).
Odpowiedzialność materialna (odszkodowawcza) na zasadach ogólnych
Odpowiedzialność materialna na zasadach ogólnych powstaje z chwilą nawiązania stosunku pracy. Nie ma tutaj konieczności zawierania dodatkowej umowy z pracownikiem. Pracownik ponosi odpowiedzialność materialną za szkodę wyrządzoną pracodawcy wtedy, gdy powstała ona wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Oznacza to, że pracownik, który dołożył wymaganej staranności do wykonania swego obowiązku, a mimo to naraził pracodawcę na szkodę, nie będzie za tę szkodę ponosił odpowiedzialności.
Obowiązek udowodnienia zarówno szkody, jak i winy pracownika spoczywa na pracodawcy.
Przesłankami odpowiedzialności materialnej pracownika na zasadach ogólnych są:
- naruszenie obowiązków pracowniczych,
- wina pracownika,
- wyrządzenie szkody pracodawcy,
- związek przyczynowy między zawinionym naruszeniem obowiązków pracowniczych a szkodą.
Granice odpowiedzialności, wina
Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego wynikła szkoda.
Rzeczywista strata – obejmuje faktyczne zmniejszenie majątku poszkodowanego pracodawcy, w wysokości różnicy w tym majątku między jego stanem przed wyrządzeniem szkody a stanem po jej wyrządzeniu. Pracodawca nie może oszacować szkody z uwzględnieniem utraconych korzyści.
Pracownik może ponieść odpowiedzialność tylko za działanie ze swojej winy. Są dwie rodzaje winy:
• Wina nieumyślna - chodzi tu z reguły o działanie (albo zaniechanie) spowodowane niedbalstwem, nieostrożnością, brakiem zachowania należytej staranności a nie specjalnym, celowym czynem pracownika. Z tym rodzajem winy mamy do czynienia, jeżeli pracownik bezpodstawnie, nieracjonalnie zakłada, że jego działanie (albo zaniechanie) nie spowoduje szkody. Albo jeżeli pracownik nie przewiduje spowodowania szkody, pomimo iż potrafił i powinien przewidzieć zaistnienie tej szkody jako wynik danego działania.
Odszkodowanie w takim przypadku ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
Pracownik, nieumyślnie uszkodził maszynę, której działanie przynosiło pracodawcy zyski. - Pracownik ponosi odpowiedzialność do wysokości kosztów jej naprawy, i to w ramach limitu, o jakim mowa w art. 119 KP. Odpowiedzialność pracownika nie może obejmować strat pracodawcy wynikłych z tego, że maszyna przez pewien czas nie funkcjonowała, co pozbawiło pracodawcę korzyści z jej pracy.
• Wina umyślna – działanie (albo zaniechanie) pracownika jest celowe, świadome, nakierowane na wyrządzenie szkody pracodawcy. W takim przypadku pracownik zobowiązany jest do naprawienia szkody w pełnej wysokości poprzez wyrównanie rzeczywistej straty wraz z utraconymi przez pracodawcę korzyściami (art. 122 Kodeksu pracy). Kodeks pracy dopuszcza obniżenie wysokości odszkodowania należnego od pracownika na mocy porozumienia, ugody między pracownikiem a pracodawcą lub przez sąd pracy (art. 122 Kodeksu pracy).
Pracownik pod wpływem emocji, celowo uszkodził maszynę służącą do produkcji płytek ceramicznych, w związku z tym przez 2 dni była ona niesprawna. Pracodawca oszacował stratę na 1 500 zł, ale z uwagi na wstrzymanie pracy maszyny do czasu jej naprawy doliczył dodatkowo utracony dochód z tego tytułu w kwocie 4 000 zł. Maszyna została uszkodzona umyślnie, w związku z czym pracodawca może dochodzić od pracownika zwrotu kosztów jej naprawy oraz pokrycia strat związanych z jej wyłączeniem z produkcji.
Warto też wskazać, że zgodnie z art. 118 Kodeksu pracy, w razie wyrządzenia szkody przez kilku pracowników każdy z nich ponosi odpowiedzialność za część szkody stosownie do przyczynienia się do niej i stopnia winy. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie stopnia winy i przyczynienia się poszczególnych pracowników do powstania szkody, odpowiadają oni w częściach równych.
Odpowiedzialność materialna za powierzone mienie
Odpowiedzialność materialna za powierzone mienie dzielimy na odpowiedzialność indywidualną oraz współodpowiedzialność ( jeśli kilku pracowników wspólnie korzysta z danego mienia).
Zgoda pracownika na powierzenie mu mienia zawarta jest w umowie o pracę lub w odrębnej umowie o odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie. Aby mienie zostało pracownikowi prawidłowo powierzone musi zostać wydane na podstawie inwentaryzacji zdawczo – odbiorczej, poprzez odbiór przez pracownika rzeczy za pokwitowaniem lub poprzez spis z natury. Samo podpisanie oświadczenia o ponoszeniu odpowiedzialności materialnej ma jedynie znaczenie dowodowe. Pracownik zaczyna ponosić odpowiedzialność za mienie od chwili prawidłowego jego powierzenia.
Za szkodę w mieniu powierzonym pracownik ponosi odpowiedzialność w pełnej wysokości, czyli w granicach rzeczywistej straty i utraconych korzyści pracodawcy, bez względu na rodzaj winy – umyślnej lub nieumyślnej.
Pracownik może uchylić się od odpowiedzialności, jeśli będzie w stanie wykazać, że szkoda w powierzonym mu mieniu powstała z przyczyn od niego niezależnych, w szczególności jeśli pracodawca nie zapewnił warunków umożliwiających zabezpieczenia powierzonego mienia.
Podstawa prawna:
• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy,
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie,
• Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę odliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy.
Karolina Woźniczka, specjalistka ds. kadr i płac