Zasady prowadzenia sporu zbiorowego, dotyczącego warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych, reguluje ustawa z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (DzU nr 55, poz. 236 ze zm.). Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia przez podmiot reprezentujący interesy pracownicze do pracodawcy z żądaniami w tych sprawach, jeżeli pracodawca nie uwzględnił wszystkich żądań w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 3 dni (art. 7 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych). Pracodawca obowiązany jest wówczas podjąć niezwłocznie rokowania w celu rozwiązania sporu. Ustawa przewiduje 2 obligatoryjne etapy rozwiązywania sporu, tj. rokowania i mediację oraz 1 etap fakultatywny, tzn. poddanie sporu rozstrzygnięciu kolegium arbitrażu społecznego.
Mediacja
Jeżeli rokowania prowadzone przez strony sporu nie doprowadzą do uzgodnienia stanowisk i podpisania porozumienia, powinny one sporządzić protokół rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. W takiej sytuacji w razie podtrzymywania przez stronę, która wszczęła spór, zgłoszonych żądań, spór jest dalej prowadzony z udziałem osoby dającej gwarancję bezstronności (mediatora). Ustawa nie określa wymagań, jakie powinien spełniać mediator, poza zachowaniem neutralności w sporze, co oznacza, że nie może się opowiadać za interesem którejkolwiek ze stron. Istotne jest również, aby cieszył się zaufaniem obu stron sporu, bo tylko w takiej sytuacji strony będą skłonne zaakceptować prowadzone przez niego działania. W praktyce przydatne są odpowiednie kwalifikacje zawodowe mediatora oraz umiejętność prowadzenia dialogu.
Zadaniem mediatora jest udzielenie stronom pomocy przy rozwiązywaniu konfliktu i w wypracowaniu zadowalającego obie strony porozumienia. Powinien on jedynie ułatwiać stronom rozwiązanie sporu, nie ma natomiast żadnych uprawnień do podejmowania wiążących ustaleń.
Mediatora ustalają wspólnie strony sporu zbiorowego. Mogą również wybrać mediatora spośród osób znajdujących się na liście mediatorów, ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy (obecnie Ministra Pracy i Polityki Społecznej). Lista tworzona jest w uzgodnieniu z organizacjami związkowymi oraz organizacjami pracodawców, reprezentatywnymi w rozumieniu ustawy z 6 lipca 2001 r. o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego (DzU nr 100, poz. 1080 ze zm.). Lista ta dostępna jest na stronie internetowej Ministerstwa (www.mpis.gov.pl). Obecnie znajduje się na niej 189 mediatorów.
Jeżeli strony nie dojdą do porozumienia w sprawie wyboru mediatora w ciągu 5 dni od dnia sporządzenia protokołu rozbieżności, każda ze stron może zwrócić się o wyznaczenie mediatora przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej z listy ustalonej przez tego ministra. Wówczas dalsze postępowanie jest prowadzone z udziałem mediatora desygnowanego przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej.
Ustalenie wynagrodzenia
Początkowo ustawa nie regulowała kwestii związanych z wynagrodzeniem mediatorów. W praktyce obowiązywała zasada, że kosztami postępowania mediacyjnego prowadzonego przez mediatora wyznaczonego z listy Ministra Pracy i Polityki Społecznej obciążano pracodawcę będącego w sporze zbiorowym, a wydatki związane z poniesionymi kosztami przejazdu i zakwaterowania ponosiło Ministerstwo. Natomiast w przypadku gdy strony samodzielnie ustaliły osobę mediatora, zawierały z nim umowę o wykonanie usługi mediacyjnej. Dopiero w wyniku nowelizacji ustawy w 1997 r. określono zasady wynagradzania mediatorów. Obecnie strony sporu zawierają z mediatorem umowę, w której określają jego wynagrodzenie oraz zwrot poniesionych kosztów przejazdu i zakwaterowania.
Gwarantowane minimum
Swoboda stron w ustalaniu wysokości wynagrodzenia należnego mediatorowi jest ograniczona przez przepis ustawy przewidujący, że wynagrodzenie mediatora nie może być niższe niż wynikające z rozporządzenia określającego warunki wynagradzania mediatorów z listy prowadzonej przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z 8 grudnia 2004 r. w sprawie warunków wynagradzania mediatorów z listy ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy (DzU nr 269, poz. 2673) wynagrodzenie mediatora z tej listy wynosi:
• 388 zł za pierwszy dzień mediacji,
• 311 zł za drugi dzień mediacji,
• 235 zł za trzeci i każdy następny dzień mediacji.
Należy dodać, że umowa zawarta przez mediatora z listy ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy ze stronami sporu zbiorowego może określić wynagrodzenie wyższe niż wynikające z przepisów rozporządzenia.
Koszty postępowania mediacyjnego
Koszty postępowania mediacyjnego, obejmujące wynagrodzenie mediatora i poniesione przez niego koszty przejazdu i zakwaterowania w wysokości określonej w umowie zawartej ze stronami sporu, ponoszą strony sporu w równych częściach. Mogą one jednak zmodyfikować zasady ponoszenia kosztów, uzgadniając inny ich podział. W ustawie przewidziano również rozwiązanie w sytuacji, gdy strona nie posiada środków na pokrycie wymienionych wyżej kosztów postępowania mediacyjnego. Jeżeli udokumentuje brak tych środków i złoży stosowny wniosek, koszty mediacji pokrywa minister właściwy do spraw pracy. Niezależnie jednak od wysokości wynagrodzenia ustalonego w umowie z mediatorem, minister pokrywa to wynagrodzenie tylko do wysokości stawek określonych w rozporządzeniu dla mediatorów z listy. W takim przypadku strona, która nie była w stanie zaspokoić ciążących na niej kosztów postępowania, jest zobowiązana do wypłaty mediatorowi pozostałej części wynagrodzenia.
Jeżeli w trakcie postępowania mediacyjnego okaże się konieczne ustalenie sytuacji ekonomiczno-finansowej zakładu pracy i mediator zaproponuje przeprowadzenie ekspertyzy, to koszty takiej ekspertyzy (jeśli strony nie postanowią inaczej) obciążają zakład pracy.
Prawo do zwolnienia od pracy
Mediatorom pozostającym w stosunku pracy na czas trwania mediacji przysługuje zwolnienie od pracy. Łączny wymiar tego zwolnienia w roku kalendarzowym nie może przekraczać 30 dni. Z uwagi na to, że jest to zwolnienie celowe, pracodawca obowiązany jest udzielić zwolnienia w celu prowadzenia mediacji w terminie wskazanym we wniosku. Ponieważ ustawa nie przewiduje zachowania prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia, jest ono niepłatne.
Halina Tulwin