Pracodawca, przyznając pracownikom świadczenia z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, musi kierować się oceną ich sytuacji socjalnej. Oznacza to, że przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu świadczeń socjalnych musi być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Wynika to wprost z art. 8 ust. 1 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych – zwanej dalej ustawą. Natomiast wydatkowanie środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych bez uwzględnienia kryterium socjalnego i sprzecznie z zakładowym regulaminem świadczeń socjalnych jest niezgodne z ustawą (wyrok SN z 16 sierpnia 2005 r., I PK 12/05).
Roszczenie związków zawodowych
Związkom zawodowym przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych środków na fundusz. Oznacza to, że związki zawodowe mogą wystąpić do sądu z żądaniem zwrotu środków wadliwie wydatkowanych z funduszu świadczeń socjalnych. Należy podkreślić, że sprawa o zwrot środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jest sprawą z zakresu prawa pracy i powinna się toczyć przed sądem pracy.
Legitymowanym biernie w takiej sprawie, czyli pozwanym, powinien być pracodawca (art. 3 k.p.), który ma zdolność sądową i procesową, choćby nie posiadał osobowości prawnej (art. 460 § 1 k.p.c.). Natomiast czynnie legitymowana do wystąpienia z takim roszczeniem jest zarówno zakładowa organizacja związkowa, jak i międzyzakładowa organizacja związkowa obejmująca swoim działaniem pozwanego pracodawcę (wyrok SN z 16 sierpnia 2005 r., I PK 12/05). A zatem z powództwem do sądu pracy o zwrot świadczeń wypłaconych z funduszu wbrew zasadom wynikającym z ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych lub niezgodnie z obowiązującym u danego pracodawcy regulaminem może wystąpić zakładowa lub międzyzakładowa organizacja związkowa, pozwanym zaś powinien być pracodawca w rozumieniu art. 3 k.p.
Natomiast dysponowanie przez pracodawcę środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, bez uzgodnienia z zakładowymi organizacjami związkowymi, uprawnia te organizacje do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz funduszu rozdysponowanych kwot (wyrok SN z 19 listopada 1997 r., I PKN 373/97).
Istotne jest przy tym, że w toku procesu pracodawca nie może zarzucać związkowi zawodowemu, że działa on wbrew zasadom współżycia społecznego. Wskazywał na to Sąd Najwyższy, stwierdzając, że pracodawca, który narusza art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych przez wydatkowanie środków z tego funduszu bez zachowania kryterium socjalnego, nie może powoływać się na klauzule generalne określone w art. 8 k.p. Wynika to z tego, że pracodawca – łamiąc przepisy ustawy przez wydatkowanie środków funduszu socjalnego bez zachowania kryterium socjalnego (np. przez przyznanie tych świadczeń tylko członkom kierownictwa) – narusza równocześnie zasady współżycia społecznego oraz działa niezgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tych środków. W takiej sytuacji nie może więc powoływać się na klauzule zawarte w art. 8 k.p. (wyrok SN z 25 sierpnia 2004 r., I PK 22/03).
Przykład
Spółka X wypłaciła z funduszu świadczeń socjalnych po 300 zł dla wszystkich pracowników zatrudnionych w spółce ponad 10 lat. Działająca na terenie spółki X zakładowa organizacja związkowa „Murarze” zażądała od spółki X zwrotu wydatkowanej z tego tytułu kwoty 12 000 zł, podnosząc, że wypłata ta była niezgodna z zapisami regulaminu świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych obowiązującego w spółce X oraz nie uwzględniała sytuacji socjalnej pracowników. Gdy spółka X odmówiła, związek zawodowy wystąpił z pozwem do sądu pracy, żądając zwrotu tej kwoty. Sąd pracy uwzględnił powództwo związku zawodowego, wskazując, że wypłata nastąpiła sprzecznie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz postanowieniami regulaminu obowiązującego w spółce.
Przedawnienie roszczenia
Wątpliwości budzi kwestia, czy roszczenie związku zawodowego o zwrot świadczeń dokonanych przez pracodawcę z funduszu świadczeń socjalnych ulega przedawnieniu. Należy podkreślić, że roszczenie związku zawodowego nie jest roszczeniem ze stosunku pracy, a zatem nie będzie miał do niego zastosowania art. 291 k.p. Natomiast mogłyby mieć tu zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące przedawnienia (art. 117–125 k.c.).
Przedawnieniu ulegają bowiem roszczenia majątkowe, a roszczenie związku zawodowego wynikające z art. 8 ust. 3 ww. ustawy o zwrot kwoty wydatkowanej z funduszu świadczeń socjalnych ma charakter majątkowy.
W nauce prawa był także wyrażany pogląd, że roszczenie to nie ulega przedawnieniu, gdyż nie ma ono charakteru cywilnoprawnego. Uprawnienie związku zawodowego wynikające z art. 8 ust. 3 ustawy jest bowiem jednym ze środków realizacji zadań i uprawnień przyznanych związkom zawodowym.
Przyjęcie poglądu, że roszczenie związku zawodowego przeciwko pracodawcy wynikające z art. 8 ust. 3 nie ulegałoby przedawnieniu, oznaczałoby, że związek zawodowy mógłby w każdym czasie wystąpić o zwrot środków wydatkowanych z funduszu świadczeń socjalnych, a pracodawca nie miałby możliwości skutecznie zasłonić się zarzutem przedawnienia. Akceptacja tego poglądu byłaby więc bardzo niekorzystna dla pracodawcy, gdyż nawet po upływie znacznego czasu, np. 15 lat, związek zawodowy mógłby występować o zwrot wydatkowanych świadczeń.
Podstawa prawna:
- art. 8 ust. 1 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 2012 r. poz. 592),
- art. 3, 8, 291 Kodeksu pracy,
- art. 460 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego,
- art. 117–125 Kodeksu cywilnego.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 16 sierpnia 2005 r. (I PK 12/05, OSNP 2006/11–12/182),
- wyrok SN z 19 listopada 1997 r. (I PKN 373/97, OSNP 1998/17/507),
- wyrok SN z 25 sierpnia 2004 r. (I PK 22/03, OSNP 2005/6/80).