Andrzej M. i Edward S. pełnili od 1995 r. do lutego 2001 r. funkcje członków zarządu spółki P. Spółka ta powstała (jako spółka z o.o.) w wyniku przekształcenia dawnego przedsiębiorstwa państwowego P.M. w spółkę pracowniczą i zajmowała się organizowaniem i prowadzeniem robót górniczych na zlecenie kilku kopalni śląskich. Od początku funkcjonowania spółka P. nie dysponowała żadnym majątkiem. Od 1998 r. narastające trudności i kryzys w branży górniczej spowodowały, że spółka przestała odprowadzać obowiązkowe składki ZUS za pracowników. Narastające długi doprowadziły w 2000 r. praktycznie do niewypłacalności spółki (do tego stopnia, że sąd gospodarczy oddalił wniosek o upadłość ze względu na brak środków na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego) i w efekcie w lutym 2001 r. nadzwyczajne zgromadzenie wspólników podjęło decyzję o rozwiązaniu spółki i likwidacji przedsiębiorstwa. Wówczas zostali odwołani członkowie zarządu Andrzej M. i Edward S. Po rozwiązaniu spółki i wykreśleniu jej z rejestru, ZUS wszczął postępowanie w sprawie zapłaty zaległych składek. Wobec likwidacji spółki, ZUS – na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej – wydał decyzję obciążającą byłych członków zarządu obowiązkiem zapłaty tych składek, na łączną kwotę prawie 5,3 mln zł.
Orzeczenie Sądu Najwyższego
W uchwale podjętej w składzie 7 sędziów 15 października 2009 r. (I UZP 3/09) Sąd Najwyższy stwierdził:
1. Za zaległości spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne oraz składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i na ubezpieczenie zdrowotne członkowie jej zarządu ponoszą odpowiedzialność także wówczas, gdy decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych orzekająca o tej odpowiedzialności została wydana po wykreśleniu spółki z Krajowego Rejestru Sądowego (art. 116 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, DzU z 2005 r. nr 8, poz. 60 ze zm., w związku z art. 31 i art. 32 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.).
2. Decyzja, o której mowa w punkcie 1, powinna być wydana wobec wszystkich członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Uzasadniając orzeczenie, sąd wskazał, że odpowiedzialność określona w art. 116 Ordynacji podatkowej jest odpowiedzialnością własną członków zarządu spółki kapitałowej (nie tylko sp. z o.o., dotyczy to także zarządu spółki akcyjnej). Należy więc uznać, że ma ona charakter niezależny od bytu prawnego spółki. Innymi słowy, spółka może zakończyć działalność (w wyniku upadłości, likwidacji, rozwiązania), ale nadal istnieje odpowiedzialność za długi osób będących w czasie jej funkcjonowania członkami zarządu z tytułu nieopłaconych składek lub podatków. Brakuje bowiem ustawowego ograniczenia odpowiedzialności, np. w związku z wykreśleniem spółki z rejestru.
Co do zakresu odpowiedzialności poszczególnych członków zarządu, to organy rentowe nie mają prawa o tym decydować – stwierdził sąd. Organ rentowy ma obowiązek działać wyłącznie w granicach i na podstawie prawa. Nie ma więc uprawnień do rozstrzygania o indywidualnej odpowiedzialności konkretnych osób – członków zarządu. Dlatego ZUS może wydać wyłącznie decyzję określającą odpowiedzialność wszystkich członków zarządu za zaległości składkowe.
Wnioski z orzeczenia
Odpowiedzialność za zaległości składkowe i podatkowe jest określona bardzo szeroko – jako odpowiedzialność przypisana nie do spółki, ale do konkretnych osób. W efekcie, mimo „zniknięcia” spółki z obrotu (upadłość, zbycie majątku, wykreślenie z rejestru, fizyczna likwidacja spółki jako osoby prawnej), były zarząd nadal odpowiada za publicznoprawne długi spółki, w tym przede wszystkim za nieopłacone składki na ubezpieczenia społeczne lub podatki.
ZUS w decyzji dotyczącej istnienia zaległości i obowiązku jej zapłaty może jedynie stwierdzić, że taka odpowiedzialność istnieje i dotyczy wszystkich osób z zarządu. Nie może natomiast ustalać jej zakresu, tj. w szczególności nie może określać, którzy członkowie zarządu ponoszą odpowiedzialność (ewentualnie w jakim zakresie), a którzy nie. Tylko sąd może w wyroku stwierdzić, że odpowiedzialność dotyczy niektórych członków zarządu (czyli wyłączyć odpowiedzialność poszczególnych osób) lub stwierdzić, w jakim zakresie dane osoby powinny uregulować należności wobec ZUS.