Zgodnie z art. 118 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (zwanej dalej ustawą o FUS) organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. Jeżeli w decyzji organ rentowy ustala prawo do świadczenia oraz jego wysokość, to ma obowiązek w wyżej wskazanym terminie wypłacić przyznane świadczenie. Wyjaśnienie ostatniej niezbędnej okoliczności, o której mowa w art. 118 ust. 1 ustawy o FUS, to rozstrzygnięcie kwestii koniecznej do ustalenia, czy wnioskodawcy przysługuje świadczenie, czy też nie, a jeśli przysługuje, to w jakiej wysokości.
Jeżeli ZUS w przewidzianym terminie nie ustali prawa do świadczenia lub nie wypłaci świadczenia, jest zobowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.
Odpowiedzialność organu rentowego
Uchybienie terminowi wypłaty przyznanego świadczenia może zachodzić zwłaszcza wówczas, gdy organ rentowy wydał:
- po upływie ustawowego terminu decyzję przyznającą świadczenie,
- decyzję odmawiającą świadczenia mimo spełnienia przez wnioskodawcę warunków jego uzyskania, a świadczenie przyznał sąd na skutek odwołania od nieprawidłowej decyzji.
W orzecznictwie przyjmuje się, że okoliczności, za które ZUS ponosi odpowiedzialność i tym samym ma obowiązek zapłacić odsetki świadczeniobiorcy, zachodzą zarówno wtedy, gdy można przypisać mu winę w zaistniałym uchybieniu terminowi do ustalenia prawa do świadczenia, jak i wtedy, gdy opóźnienie jest konsekwencją zdarzeń od niego zależnych, choć niezawinionych. W szczególności chodzi tu o przekroczenie terminu do ustalenia prawa do świadczenia w następstwie błędnego zastosowania prawa ubezpieczeń społecznych albo naruszenia przepisów postępowania, skutkiem czego dopiero sąd zmienił błędną decyzję ZUS na korzyść świadczeniobiorcy. Organ rentowy ponosi wówczas odpowiedzialność nawet wtedy, gdy nie można mu zarzucić braku należytej staranności w wykładni i stosowania prawa.
Przykład
Daniel N. złożył wniosek o przyznanie emerytury w związku z wykonywaniem w przeszłości działalności artystycznej. Organ rentowy prawidłowo przeprowadził postępowanie, zebrał materiał dowodowy i wydał decyzję odmawiającą przyznania świadczenia. Stwierdził w niej, że Daniel N. równolegle zajmował się kilkoma różnymi dziedzinami sztuki artystycznej, co pozbawiło go możliwości ubiegania się o emeryturę w wieku określonym dla jednej z tych działalności – preferowanej, jeśli chodzi o wiek osoby uprawnionej do świadczenia.
Sąd okręgowy na skutek odwołania Daniela N. podzielił stanowisko organu rentowego. Po rozpoznaniu apelacji Daniela N. sąd II instancji zmienił ten wyrok i przyznał świadczenie emerytalne. Jednocześnie sąd ten uznał, że organ rentowy ponosi odpowiedzialność za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania korzystnej dla wnioskodawcy decyzji, argumentując w uzasadnieniu, że wyłącznie z powodu wydania przez organ błędnej decyzji doszło do opóźnienia w przyznaniu świadczenia emerytalnego Danielowi N.
Jeżeli wyjaśnienie okoliczności warunkujących nabycie prawa do świadczenia następuje dopiero w postępowaniu sądowym, gdyż organ rentowy wskutek okoliczności od niego niezależnych nie dysponował materiałem dowodowym pozwalającym na dokonanie ustaleń umożliwiających wydanie decyzji przyznającej świadczenie, to należy przyjąć, że nie ponosi on odpowiedzialności za opóźnienie w wypłaceniu świadczenia. Wówczas ZUS przyjmuje datę wpływu prawomocnego orzeczenia sądu jako datę ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, od której liczy się termin do 30 dni do wypłaty przyznanego przez sąd świadczenia.
Stwierdzenie odpowiedzialności organu rentowego
Sąd rozpatrujący odwołanie od decyzji ZUS ma obowiązek z urzędu rozstrzygnąć o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji (art. 118 ust. 1a ustawy o FUS). Wydanie przez sąd orzeczenia nie jest przesłanką wypłaty odsetek od spóźnionego świadczenia, ale dysponowanie tego rodzaju orzeczeniem ma istotne znaczenie w przypadku żądania wypłacenia należnych odsetek. Orzeczenie o odpowiedzialności organu rentowego lub braku tej odpowiedzialności stanowi bowiem rozstrzygnięcie prejudycjalne, wiążące organy rozstrzygające spór o odsetki co do ustaleń w nim stwierdzonych. Skutkiem tego kwestia ta nie może być przedmiotem odrębnego postępowania dowodowego i odmiennych ustaleń w kolejnym procesie o odsetki od przyznanego lub wypłaconego świadczenia.
Brak orzeczenia o odpowiedzialności
Może się natomiast zdarzyć, że sąd z różnych przyczyn nie orzeknie w przedmiocie odpowiedzialności organu rentowego. W takim wypadku stronie przysługuje prawo do wniesienia wniosku o uzupełnienie wyroku w tym zakresie, który należy złożyć w terminie określonym w art. 351 § 1 k.p.c. W sytuacji gdy żadna ze stron w przewidzianym terminie nie złoży takiego wniosku, zabraknie rozstrzygnięcia prejudycjalnego dla organu rentowego.
WAŻNE!
W uchwale z 24 marca 2011 r. Sąd Najwyższy przyjął, że brak orzeczenia sądu o odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji nie jest równoznaczny ze stwierdzeniem braku odpowiedzialności tego organu i nie pozbawia prawa do odsetek za opóźnienie w wypłacie świadczenia (I UZP 2/11).
Świadczeniobiorca ma wtedy możliwość żądania odsetek od ZUS, jeśli jego zdaniem ponosi on odpowiedzialność za opóźnienie w wypłacie świadczenia, a w razie nieuwzględnienia jego żądania ma prawo odwołać się od niekorzystnej decyzji do sądu, którego obowiązkiem jest przeprowadzenie postępowania dowodowego na tę okoliczność.
Podstawa prawna:
- art. 118 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Orzecznictwo:
- uchwala SN z 24 marca 2011 r. (I UZP 2/11, Biul. SN 2011/3/25).