Zarówno prawo pracy, jak i prawo cywilne oparte są na różnych założeniach i zasadach oraz pełnią różne funkcje. W praktyce jednak istnieje wiele sytuacji, w których konieczne jest zastosowanie przepisów Kodeksu cywilnego ze względu na brak uregulowania danego zagadnienia bezpośrednio w przepisach prawa pracy.
Ustawodawca, dostrzegając ten problem, dopuścił możliwość odpowiedniego stosowania Kodeksu cywilnego, ale tylko wtedy, gdy łącznie spełnione są następujące przesłanki:
- zagadnienie nie zostało uregulowane przepisami prawa pracy,
- zastosowanie przepisów Kodeksu cywilnego nie jest sprzeczne z zasadami prawa pracy,
- zagadnienie dotyczy stosunku pracy.
Brak regulacji w prawie pracy
Każdy problem związany ze stosunkiem pracy należy najpierw spróbować rozwiązać przez zastosowanie przepisów prawa pracy. Przepisy te nie są zawarte jedynie w Kodeksie pracy, ale zgodnie z art. 9 k.p. także w regulacjach innych ustaw, aktów wykonawczych, układów zbiorowych pracy, porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
Jeżeli dane zagadnienie nie jest uregulowane choćby fragmentarycznie w ww. przepisach oraz jeżeli nie da się do niego zastosować norm prawnych z nich wynikających, wtedy dopuszczalne jest stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego. Artykuł 300 k.p. odnosi się bowiem wyłącznie do sytuacji całkowitego braku regulacji danego zagadnienia, a nie do przypadków, gdy regulacja taka byłaby jedynie niekompletna.
Brak sprzeczności z zasadami prawa pracy
Przepisy Kodeksu cywilnego możliwe są do zastosowania, jeżeli nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Podstawowe zasady prawa pracy wyrażone są w przepisach art. 10-18 k.p.
Zasady prawa pracy nie muszą być jednak wyrażone wprost w przepisach Kodeksu pracy. Mogą być one również wynikiem wykładni wielu różnych norm prawnych. Do zasad powstałych w wyniku wykładni należą m.in. zasada ochrony trwałości stosunku pracy, ograniczonej odpowiedzialności materialnej pracowników za wyrządzoną szkodę oraz zasada ochrony wynagrodzenia za pracę.
Stosunek pracy
Możliwość odpowiedniego stosowania Kodeksu cywilnego istnieje tylko w odniesieniu do stosunku pracy. Przyjmuje się, że chodzi tu o indywidualny stosunek pracy łączący pracownika z pracodawcą. Objęcie dyspozycją tego przepisu również zbiorowych stosunków pracy było jednak przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. W uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z 23 maja 2001 r. czytamy, że „stosunki pomiędzy pracodawcami (...) a związkami zawodowymi (...) nie zostały objęte dyspozycją z art. 300 k.p.”, co w konsekwencji powoduje, że „droga sądowa o ustalenie nieważności zakładowego układu zbiorowego pracy po jego rejestracji jest niedopuszczalna”.
Odpowiednie stosowanie
Powszechnie w doktrynie prawa uznaje się, że odpowiednie stosowanie przepisów należy rozumieć jako zastosowanie przepisów wprost w wersji zmodyfikowanej lub zaniechanie ich stosowania w całości. Ponieważ jednak w przypadku prawa pracy jedną z pozytywnych przesłanek dopuszczalności stosowania Kodeksu cywilnego jest niesprzeczność tych przepisów z zasadami prawa pracy, uznaje się, że odpowiednie ich wykorzystanie może dotyczyć jedynie zastosowania przepisów wprost lub z modyfikacjami.
Przepisy Kodeksu cywilnego stosujemy wprost w sytuacjach, gdy nie naruszają one żadnej z zasad prawa pracy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 27 maja 1999 r., stosowanie Kodeksu cywilnego w szczególności „nie może prowadzić do podważenia lub przekreślania sensu ochronnych regulacji prawa pracy”.
Jeżeli zatem stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego naruszałoby jakąkolwiek z zasad prawa pracy, dopuszczalne jest zmodyfikowanie normy wynikającej z przepisów prawa cywilnego w taki sposób, aby ich zastosowanie nie naruszało żadnej z nich. Jeżeli modyfikacja ta byłaby niemożliwa, dany przepis Kodeksu cywilnego nie powinien zostać zastosowany w całości.
Stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego
Jednym z analizowanych przez Sąd Najwyższy zagadnień była możliwość zastosowania do pracownika art. 483 k.c. dopuszczającego możliwość zastrzeżenia w umowie określonej kwoty jako kary umownej na rzecz pracodawcy. Głównym celem kary umownej jest „zryczałtowanie” odszkodowania i oderwanie wysokości żądanej przez wierzyciela kwoty od wysokości poniesionej szkody, a nawet zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 6 listopada 2003 r. możliwość domagania się zapłaty kary umownej bez względu na poniesienie jakiejkolwiek szkody.
Powszechnie przyjmuje się, że w umowie o pracę takie postanowienie jest nieskuteczne wobec pracownika. Przytaczane są tu dwojakie argumenty. Pierwszym z nich jest pełne uregulowanie odpowiedzialności materialnej pracownika za szkody wyrządzone pracodawcy w trakcie trwania stosunku pracy. Odpowiedzialność ta jest ograniczona w sposób określony w Kodeksie pracy. Drugim argumentem jest sprzeczność tego przepisu z zasadą wolności pracy.
Sąd Najwyższy dopuścił jednak zastrzeżenie kary umownej w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy za naruszenia, które miałyby miejsce po rozwiązaniu stosunku pracy między stronami (np. wyrok z 5 kwietnia 2005 r.). Uznaje się bowiem, że odpowiedzialność pracownika za szkody wyrządzone po zakończeniu stosunku pracy nie jest uregulowana w prawie pracy. Ponadto zastrzeżenie kary nie narusza żadnej zasady prawa pracy, jeśli wysokość tej kary nie jest wygórowana.
Innymi zagadnieniami, w stosunku do których analizowana była możliwość stosowania przepisów Kodeksu cywilnego, są m.in. możliwość waloryzacji świadczeń wypłaconych z opóźnieniem na podstawie art. 3581 § 3 k.c. (uchwały SN z 3 kwietnia 1992 r., z 29 czerwca 1995 r.), wady oświadczeń woli (wyroki SN z 11 czerwca 2003 r., z 19 marca 2002 r., z 15 lutego 2000 r.).
Podstawa prawna:
- art. 9, 10-183, art. 300 Kodeksu pracy,
- art. 3581 § 3 Kodeksu cywilnego,
- orzeczenia Sądu Najwyższego:
- uchwała 7 sędziów z 23 maja 2001 r. (III ZP 17/2000, OSNP 2001/23/684),
- wyrok z 27 maja 1999 r. (I PKN 78/99, OSNP 2000/18/682),
- uchwała z 6 listopada 2003 r. (III CZP 61/03, OSNC 2004/5/69),
- wyrok z 5 kwietnia 2005 r. (I PK 196/04, OSNP 2005/22/354),
- uchwała z 3 kwietnia 1992 r. (I PZP 19/92, OSNC 1992/9/166),
- uchwała z 29 czerwca 1995 r. (I PZP 5/95, OSNP 1996/4/56),
- wyrok z 11 czerwca 2003 r. (I PK 206/02, OSNP 2004/16/278),
- wyrok z 19 marca 2002 r. (I PKN 156/01, OSNP 2004/5/78),
- wyrok z 15 lutego 2000 r. (I PKN 530/99, OSNP 2001/13/441),
- wyrok z 5 listopada 1998 r. (I PKN 414/98, OSNP 1999/24/779).