Zatrudnienie członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie aktu wyboru
O szerszym aniżeli tylko umowa o pracę zastosowaniu wobec członków zarządu spółek kapitałowych pracowniczych podstaw zatrudnienia przesądza sam ustawodawca w kodeksie spółek handlowych (ustawa z dnia 15 września 2000 r. – tj. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030). W art. 203 § 1 (370 § 1) cytowanego aktu odwołuje się on bowiem do pojęcia stosunku pracy, inaczej niż miało to miejsce na gruncie poprzedniego Kodeksu handlowego, gdzie wprost wskazywano jedynie umowę o pracę jako źródło pracowniczego zatrudnienia tej kategorii osób zarządzających (art. 197 § 1 i 368 kh.).
Do członków zarządu spółek kapitałowych spośród pozaumownych podstaw pracowniczego zatrudnienia wymienionych w art. 2 Kodeksu pracy (ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., tj. Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późń. zm.) niewątpliwie będzie miał zastosowanie wybór w rozumieniu art. 73 i n. kp. Dopuszczalność wykorzystania tej formy zatrudnienia wobec omawianej kategorii osób zarządzających nie budzi żadnych wątpliwości ani w świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych, ani w świetle obowiązującego ustawodawstwa pracy, zyskując w ten sposób powszechną akceptację zarówno w doktrynie prawa pracy, jak i w orzecznictwie sądowym (zob. np. wyrok SA w Rzeszowie z dnia 04.08.1994 r., III APr 8/94, OSA 1995, nr 1, poz. 8).
Obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika
Należy jednak wyraźnie podkreślić, iż warunkiem koniecznym do zatrudnienia członków zarządu spółek kapitałowych na podstawie stosunku pracy z wyboru jest wypełnienie dyspozycji zawartej w art. 73 § 1 kp. Zgodnie z tym przepisem, nawiązanie stosunku pracy następuje na podstawie wyboru, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. Aby tego dokonać umowa lub statut spółki kapitałowej, poza doprecyzowaniem trybu i zasad wyboru członków zarządu wynikających z Kodeksu spółek handlowych, muszą zawierać wyraźne stwierdzenie, że z aktem wyboru, którego skutkiem jest powierzenie funkcji w zarządzie, łączy się obowiązek wykonywania pracy na rzecz spółki w charakterze pracownika. Jego brak w umowie lub statucie spółki powoduje, iż w wyniku aktu wyboru na stanowisko członka zarządu, dochodzi jedynie do powstania stosunku organizacyjnego pomiędzy członkiem zarządu a spółką, natomiast nie powoduje to jednoczesnego nawiązania stosunku pracy z wyboru.
BEZPŁATNY WZÓR: Wzór umowy o pracę z członkiem zarządu spółki kapitałowej
Zalety stosunku pracy z wyboru
Pomimo tego, iż w praktyce omawiana forma zatrudnienia pracowniczego jest stosunkowo rzadko wykorzystywana wobec członków zarządu spółek kapitałowych, w literaturze przedmiotu słusznie podkreśla się jej daleko idące dostosowanie do specyfiki tej kategorii osób zarządzających. Swoistości jakie charakteryzują stosunek pracy z wyboru w zakresie jego nawiązania i rozwiązania pozwalają bowiem na precyzyjne zharmonizowanie czasu trwania pracowniczego stosunku zatrudnienia z okresem piastowania funkcji w zarządzie spółki, co nie do końca jest możliwe w przypadku umowy o pracę.
Wykorzystanie tej formy zatrudnienia pracowniczego członków zarządu powoduje, iż z reguły z chwilą dokonania wyboru danej osoby do zarządu spółki kapitałowej – według reguł określonych przepisami Kodeksu spółek handlowych oraz prawem wewnętrznym spółki – dochodzi jednocześnie do nawiązania z tą osoba stosunku pracy, zgodnie z art. 73 kp. Oczywiście uchwała właściwego organu o wyborze danej osoby na stanowisko członka zarządu spółki może stanowić o późniejszym terminie nawiązania stosunku pracy z wyboru niż data podjęcia uchwały o powierzeniu stanowiska w zarządzie. Zwrócił na to uwagę SN w wyroku z dnia 4 grudnia 1979 r. ( I PR 93/79, OSNCP 1980, nr 6, poz. 122).
Zadaj pytanie: FORUM
Wygaśnięcie mandatu i rozwiązanie stosunku pracy
Co ważniejsze jednak, omawiana podstawa zatrudnienia pozwala na to, aby ustanie członkostwa w zarządzie spółki, które następuje z chwilą wygaśnięcia mandatu członka zarządu, skutkowało natychmiastowym rozwiązaniem jego stosunku pracy. Wynika to z art. 73 § 2 kp., gdzie wprost wskazuje się, iż stosunek pracy z wyboru rozwiązuje się z chwilą wygaśnięcia mandatu, co jest jedynym zdarzeniem powodującym ustanie takiego stosunku pracy. Z kolei zaś mandat członka zarządu spółki kapitałowej - zgodnie z art. 202 (369) ksh. - wygasa bądź to z dniem odbycia zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za dany rok obrotowy pełnienia funkcji członka zarządu, bądź też może to nastąpić wcześniej, wskutek śmierci danej osoby, rezygnacji lub jej odwołania ze składu zarządu.
Oznacza to, iż w przypadku członka zarządu zatrudnionego na podstawie wyboru, utrata zajmowanego stanowiska – co zasadniczo może nastąpić „w każdym czasie” w myśl art. 203 § 2 (370 § 2) ksh. – będzie skutkowała równoczesnym rozwiązaniem jego stosunku pracy. Z oczywistych względów powyższe unormowanie jest korzystne przede wszystkim dla spółki, w mniejszym zaś zakresie dla odwołanego członka zarządu, któremu – co do zasady – nie przysługuje ochrona prawa pracy przed rozwiązaniem stosunku pracy. Wyjątki od tej reguły przewidują niektóre przepisy wprowadzające ochronę szczególną przed rozwiązaniem stosunku pracy bez względu na jego rodzaj. Dotyczy to m. in. pracowników sprawujących mandat posła, senatora czy radnego.
Uprawnienie o charakterze gwarancyjnym
Ustawodawca przewidział jednak dla pracownika, z którym rozwiązano stosunek pracy z wyboru pewne szczególne uprawnienia o charakterze gwarancyjnym. Osoba, która w związku z wyborem do zarządu spółki kapitałowej pozostawała na urlopie bezpłatnym u innego pracodawcy zatrudniającego ją w chwili wyboru, ma prawo – na mocy art. 74 kp. – do powrotu na stanowisko zajmowane poprzednio lub równorzędne pod względem wynagrodzenia, jeżeli zgłosi swój powrót w ciągu siedmiu dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru. Gdy chodzi zaś o pozostałych członków zarządu, z którymi doszło do rozwiązania stosunku pracy z wyboru, spółka ma obowiązek wypłacenia im odprawy w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia (art. 75 kp.). Oczywiście strony stosunku pracy korzystniej mogą uregulować kwestię wysokości tej odprawy.
Umowa o pracę z członkiem zarządu - zasady reprezentacji spółki
Rozwiązanie stosunku pracy z wyboru
Na gruncie obowiązującego stanu prawnego powstaje jednak zasadnicza wątpliwość co do tego, czy unormowania zawarte w art. 73-75 kp., a dotyczące rozwiązania stosunku pracy z wyboru, mają charakter wyczerpujący i samodzielny, czy też ewentualnie istnieje możliwość odpowiedniego wykorzystania przepisów regulujących rozwiązanie umowy o pracę. W nauce prawa ukształtował się pogląd, iż brak wyraźnego odesłania do przepisów o rozwiązaniu umów o pracę, odpowiadającego treści art. 69 kp., wyklucza możliwość ich odpowiedniego stosowania do ustania stosunku pracy z wyboru. Oznacza to, iż stosunek pracy z wyboru nie może ulec rozwiązaniu ani za wypowiedzeniem, ani bez wypowiedzenia czy też za porozumieniem stron. Do takiego stanowiska przychylił się także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 grudnia 1979 r. wskazując, iż art. 73 § 2 kp. w sposób wyczerpujący i samodzielny reguluje kwestie rozwiązania stosunku pracy z wyboru. Sąd ten wychodząc z powyższego założenia, odmówił pracownikom, z którymi w sposób niezgodny z prawem rozwiązano stosunek pracy z wyboru, prawa do dochodzenia roszczeń, jakie przysługują w razie wadliwego rozwiązania umowy o pracę.
W latach dziewięćdziesiątych Sąd Najwyższy zmienił jednak dotychczasową linię orzecznictwa, w kierunku przyznania tej grupie pracowników – w sytuacji ich niezgodnego z prawem odwołania – roszczeń właściwych dla umownego stosunku pracy. W uchwale z dnia 8 grudnia 1995 r. (I PZP 50/94, OSNAPiUS 1995, nr 10, poz.120) Sąd Najwyższy uznał, że zatrudnionemu na podstawie wyboru członkowi zarządu gminy, odwołanemu z zajmowanego stanowiska z naruszeniem przepisów ustawowych oraz postanowień statutu gminy, przysługują roszczenia przewidziane w art. 56 i 59 kp., co oznacza, iż może on domagać się zarówno odszkodowania, jak i przywrócenia do pracy.
Podobnie wypowiedział się SN w uzasadnieniu uchwały z dnia 27.01.1995 r. (I PZP 57/94, OSNAPiUS 1995, nr 14, poz.169) - por. też postanowienie NSA z dnia 30.01.1992 r. (II SA 3/91, Wspólnota 1991, nr 15, s. 14). Możliwość dochodzenia powyższych żądań została oparta na założeniu, iż stosunek pracy z wyboru wykazuje wiele cech wspólnych z umową o pracę na czas określony (zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 30.08.1995 r., III AUr 271/95, PP 1996, nr 5, s. 40), a do oceny jego natychmiastowego rozwiązania wraz z wygaśnięciem mandatu należy stosować przepisy Kodeksu pracy przewidujące uprawnienia pracownika w razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę bez wypowiedzenia umowy o pracę na czas określony. Trzeba jednak pamiętać, że zaprezentowane tutaj stanowisko Sądu Najwyższego dotyczy jedynie specyficznej kategorii pracowników samorządowych, do których zgodnie z art. 43 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (tj. Dz.U. z 2014 r., poz. 1202) mają w sprawach nieuregulowanych odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu pracy, a ich spory ze stosunku pracy podlegają właściwości sądu pracy.
Roszczenia odwołanego członka zarządu wynikające ze stosunku pracy
Brak analogicznego unormowania w ustawowych przepisach dotyczących członków zarządu spółek kapitałowych może budzić wątpliwości co do ewentualnego przyznania tej kategorii osób zarządzających – w sytuacji wadliwego odwołania ze stanowiska – roszczeń, jakie przysługują w razie niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę. Uważam, iż zasada uprzywilejowania pracowników obowiązująca w ustawodawstwie pracy oraz pewne podobieństwa, jakie zachodzą pomiędzy stosunkiem pracy z wyboru i umową o pracę na czas określony mogłyby co najwyżej uzasadniać przyznanie członkowi zarządu zatrudnionemu na podstawie wyboru roszczenia o odszkodowanie. Takie bowiem roszczenie przysługuje członkowi zarządu, z którym wadliwie rozwiązano bez wypowiedzenia umowę na czas określony.
Niezależnie od tego, członkowie zarządu, których odwołanie nastąpiło z naruszeniem prawa, wskutek czego doszło do rozwiązania stosunku pracy z wyboru, mogą temu przeciwdziałać przy wykorzystaniu środków przewidzianych w Kodeksie spółek handlowych. Przykładowo, członek zarządu będący jednocześnie wspólnikiem spółki z o.o. może zaskarżyć uchwałę zgromadzenia wspólników o jego odwołaniu podjętą sprzecznie z umową spółki w drodze powództwa wytoczonego przeciwko spółce o uchylenie uchwały na zasadach określonych w art. 249-251 ksh. W przypadku zaś, gdy uchwała ta była sprzeczna z ksh, byłemu członkowi zarządu – wspólnikowi przysługuje prawo do wytoczenia przeciwko spółce powództwa o stwierdzenie nieważności tej uchwały (art. 252 ksh) - por. też wyroki SN, które zapadły jeszcze na gruncie Kodeksu handlowego, np.: wyrok SN z dnia 11.01.2002 r., IV CKN 1503/00, OSNC 2002, nr 11, poz. 136; wyrok SN z dnia 20.05.1988 r., II CR 119/88, OSNCP 1989, nr 5,poz. 86.