Jakie prawa ma… tata?
Do najważniejszych uprawnień przysługujących mężczyznom wychowującym dzieci należą m.in.: urlop ojcowski, zwolnienie od pracy z tytułu urodzenia dziecka, urlop rodzicielski, urlop wychowawczy, możliwość obniżenia wymiaru czasu pracy, zwolnienie od pracy z tytułu wychowywania dziecka do lat 14.
To jednak nie wszystko. W grę wchodzi również prawo do części urlopu macierzyńskiego bądź urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego czy chociażby zakaz zatrudniania ojca opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia bez jego zgody w godzinach nadliczbowych, tzw. przerywanym systemie czasu pracy oraz delegowania poza stałe miejsce pracy.
Specjalny urlop dla ojca
Mężczyznom wychowującym dzieci przysługuje urlop ojcowski w wymiarze do 2 tygodni. Ojcowie mogą skorzystać z tego urlopu w jednej lub dwóch częściach w dowolnie wybranym przez siebie momencie. Mają na to czas do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia. Co ważne, taki sam okres obowiązuje w przypadku przysposobienia. Termin liczy się wtedy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie (adopcję). Warto jednak pamiętać, że przysposabiający powinien skorzystać z urlopu ojcowskiego, zanim przysposobione dziecko ukończy 7 albo – gdy wobec takiego dziecka podjętego decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – 10 lat.
Urlop ojcowski jest wyłącznym i samodzielnym prawem ojca. Pracodawca jest zobowiązany udzielić urlopu ojcowskiego na pisemny wniosek pracownika-ojca wychowującego dziecko. Uwaga, wniosek powinien być złożony nie później 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.
Polecamy: Kodeks pracy 2019 – Nowe Wydanie. Praktyczny komentarz z przykładami
Zwolnienie od pracy z tytułu urodzenia dziecka
Świeżo upieczonym ojcom przysługują również dwa dni zwolnienia od pracy z tytułu urodzenia się dziecka. Uprawnienie to przysługuje z mocy prawa, dlatego też pracodawca zobowiązany jest zwolnić mężczyznę, któremu urodziło się dziecko, od pracy. Co więcej, za czas takiego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Uprawnienia dzielone z matką
Warto pamiętać, że ojcu wychowującemu dziecko przysługują także uprawnienia, które może on dzielić z matką swojego malucha. Chodzi tu o prawo do części urlopu macierzyńskiego bądź urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlop rodzicielski, urlop wychowawczy, możliwość obniżenia wymiaru czasu pracy czy zakaz zatrudniania ojca opiekującego się dzieckiem w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, tzw. przerywanym systemie czasu pracy oraz delegowania poza stałe miejsce pracy.
Prawo do części urlopu macierzyńskiego lub urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego
Pierwsze 14 tygodni urlopu macierzyńskiego przysługuje wyłącznie matce. Resztą może ona dowolnie dzielić się z ojcem. Oznacza to, że w razie gdy matka dziecka po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego rezygnuje z pozostałej części tego urlopu, część tę wykorzystuje ojciec wychowujący dziecko. Co ważne, urlopów udziela się w pełnych tygodniach.
Urlop rodzicielski
Po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego pracownik, w tym ojciec dziecka, ma prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze do 32 (w przypadku urodzenia przez matkę jednego dziecka przy jednym porodzie) lub 34 tygodni (w przypadku urodzenia większej liczby dzieci przy jednym porodzie).
Urlop rodzicielski we wspomnianym wymiarze przysługuje obojgu rodzicom lub – jeśli tak wspólnie postanowią – jednemu z nich. Udziela się go jednorazowo lub maksymalnie w czterech częściach.
Rodzice mają czas na wykorzystanie urlopu rodzicielskiego aż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat. Decyzję o skorzystaniu z pełnego wymiaru urlopu rodzicielskiego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim co do zasady muszą podjąć w ciągu trzech tygodni po porodzie.
W sytuacji, gdy urlop rodzicielski udzielany jest w częściach przypadających jedna po drugiej, każda z tych części nie może być krótsza niż 8 tygodni. W sytuacji narodzin jednego dziecka pierwsza część urlopu nie może być krótsza niż 6 tygodni.
Wyjątkowo urlop rodzicielski w wymiarze do 16 tygodni może być udzielony w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części tego urlopu albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu, a liczba wykorzystanych w tym trybie części urlopu pomniejsza liczbę części przysługującego pracownikowi urlopu wychowawczego.
Uwaga! Urlopu rodzicielskiego udziela się na pisemny wniosek pracownika. Wniosek należy złożyć nie później niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.
Urlop wychowawczy
Pracownik zatrudniony co najmniej 6 miesięcy ma prawo do urlopu wychowawczego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Wymiar tego urlopu wynosi do 36 miesięcy. Udziela się go na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 lat – maksymalnie w 5 częściach. Liczbę części urlopu ustala się w oparciu o liczbę złożonych wniosków o udzielenie urlopu.
Co ważne, wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego (w ramach wspomnianego wyżej maksymalnego 36-miesięcznego wymiaru tego urlopu) przysługuje każdemu z rodziców. Nie można go zatem przenieść na drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka. Skorzystanie przez rodzica lub opiekuna z urlopu wychowawczego w wymiarze miesiąca pomniejsza liczbę pozostałych do wykorzystania części tego urlopu.
Obniżenie wymiaru czasu pracy
Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego może złożyć pracodawcy pisemny wniosek o obniżenie wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy (etatu) w okresie, w którym mógłby on korzystać z takiego urlopu. Wniosek pracownika pracodawca jest zobowiązany uwzględnić. Warto jednak pamiętać, że pracownik powinien wystąpić z takim wnioskiem na 21 dni przed rozpoczęciem wykonywania pracy w obniżonym wymiarze czasu pracy.
Zwolnienie od pracy z tytułu wychowywania dziecka do lat 14
Każdemu z rodziców przysługuje ponadto 2 dni zwolnienia od pracy w danym roku kalendarzowym w związku z wychowywaniem przynajmniej jednego dziecka do 14 lat. Co ważne, to sami rodzice decydują, czy chcą wykorzystać zwolnienie w dniach (2 dni) lub godzinach (16 godzin). Za czas takiego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
O sposobie wykorzystania zwolnienia decyduje pracownik w pierwszym wniosku o jego udzielenie. W przypadku, gdy oboje rodzice dziecka są zatrudnieni, z uprawnienia do zwolnienia od pracy w pełnym wymiarze może korzystać jedno z nich. Ministerstwo Rodziny nie widzi przeszkód prawnych, aby rodzice dziecka mogli dzielić się tym uprawnieniem, tak aby np. 1 dzień lub 8 godzin wykorzystał ojciec, a 2 dzień lub 8 godzin – matka dziecka.
Zakaz nadgodzin, delegowania oraz pracy w porze nocnej i przerywanym systemie czasu pracy
Pracodawca nie może bez zgody ojca zatrudniać go w godzinach nadliczbowych, porze nocnej, tzw. przerywanym systemie czasu pracy oraz delegować go poza stałe miejsce pracy. Dotyczy to jednak tylko ojców opiekujących się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia. Uwaga! Jeżeli oboje rodzice (lub opiekunowie) dziecka są zatrudnieni, ze wspomnianych uprawnień może korzystać tylko jedno z nich.
Nowe przepisy z myślą o rodzicach
Dzięki nowelizacji Kodeksu pracy oraz niektórych innych ustaw z 24 lipca 2015 roku już w drugim dniu stycznia kolejnego roku weszły ważne zmiany w uprawnieniach pracowniczych związanych z pełnieniem funkcji rodzicielskich. Chodzi tu o rozwiązania, które sprzyjają aktywniejszemu włączeniu się pracownika-ojca w opiekę nad dzieckiem. Nowe przepisy poszerzyły bowiem krąg pracowników uprawnionych do przejęcia części urlopu macierzyńskiego (części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego) albo urlopu rodzicielskiego lub jego części. Przewidziały także nowe sytuacje, których wystąpienie uprawnia pracowników do korzystania z takich urlopów.
Przejęcie części urlopu macierzyńskiego przez ojca wychowującego dziecko
W myśl nowych przepisów ojciec wychowujący dziecko może przejąć część urlopu macierzyńskiego w razie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji po wykorzystaniu przez nią po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego. Analogiczna zasada obowiązuje przy rezygnacji z zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego przez ubezpieczoną-matkę dziecka po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 8 tygodni po porodzie.
Przejęcie przez ojca wychowującego dziecko części urlopu macierzyńskiego jest możliwe również w przypadku rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę, która przebywa w szpitalu albo w innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą, polegającą na udzielaniu stacjonarnych i całodobowych świadczeń zdrowotnych, ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Tu również obowiązuje warunek wykorzystania przez matkę po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego. Analogiczna zasada obowiązuje przy rezygnacji z zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego przez ubezpieczoną-matkę dziecka po wykorzystaniu przez nią tego zasiłku za okres co najmniej 8 tygodni po porodzie.
Ojciec może przejąć część urlopu macierzyńskiego także w razie zgonu pracownicy w czasie urlopu macierzyńskiego bądź zgonu ubezpieczonej-matki dziecka w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego. Wymagane jest jednak to, żeby pracownica lub ubezpieczona wykorzystała co najmniej 8 tygodni – odpowiednio – urlopu lub zasiłku macierzyńskiego.
Ustawodawca przewidział też możliwość przejęcia części urlopu macierzyńskiego przez ojca w razie porzucenia dziecka przez pracownicę w czasie urlopu macierzyńskiego. To samo dotyczy porzucenia dziecka przez ubezpieczoną-matkę dziecka w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego.
Przejęcie przez ojca wychowującego dziecko części urlopu macierzyńskiego jest możliwe również w przypadku zgonu matki dziecka nieobjętej ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa z systemu ubezpieczeń społecznych albo nieposiadającej tytułu do objęcia takim ubezpieczeniem, a także w razie porzucenia dziecka przez taką matkę.
Kolejna przesłanka do przejęcia przez ojca urlopu macierzyńskiego dotyczy niemożności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez matkę dziecka nieobjętą ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa albo nieposiadającą tytułu do takiego ubezpieczenia, legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji.
Wystąpienie wspomnianych okoliczności uprawnia pracownika-ojca wychowującego dziecko albo pracownika-innego członka najbliższej rodziny do przejęcia części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo części urlopu rodzicielskiego.
Korzystanie z części urlopu macierzyńskiego przez ojca wychowującego dziecko
Pracownik, będący ojcem wychowującym dziecko, może korzystać ponadto z części urlopu macierzyńskiego w razie rezygnacji przez ubezpieczoną-matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, o ile wykorzysta ona ten zasiłek za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie.
Uprawnienie do korzystania z części urlopu macierzyńskiego będzie przysługiwało też ojcu, gdy matka dziecka nieposiadająca tytułu do objęcia ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa z systemu ubezpieczeń społecznych podejmie zatrudnienie w wymiarze nie niższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy.
Wystąpienie tych dwóch okoliczności uprawnia pracownika-ojca wychowującego dziecko do korzystania z części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego albo części urlopu rodzicielskiego.
Treść wniosków dotyczących uprawnień rodzicielskich określają przepisy rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Rodzicielskie świadczenie uzupełniające również dla ojców
W marcu br. wszedł w życie program „Mama 4+”, czyli rodzicielskie świadczenie uzupełniające przysługujące osobom, które urodziły, wychowały lub tylko wychowały co najmniej czworo dzieci. W szczególnych przypadkach, tzn. w przypadku śmierci matki lub porzucenia przez nią dzieci bądź długotrwałego zaprzestania ich wychowania przez matkę – przysługuje ono również ojcu. Świadczenie to ma zapewnić niezbędne środki utrzymania tym osobom, które zrezygnowały z zatrudnienia na rzecz wychowania dzieci lub pracowały za krótko i nie nabyły prawa do minimalnej emerytury. By otrzymywać świadczenie, konieczne jest złożenie wniosku.
Karta Dużej Rodziny jeszcze bardziej dostępna
Z początkiem 2019 r. rozszerzony został także katalog osób uprawnionych do posiadania Karty Dużej Rodziny – dzisiaj dostępna jest ona dla wszystkich, którzy w przeszłości mieli na utrzymaniu co najmniej troje dzieci, niezależnie od tego, w jakim wieku są one dzisiaj. O KDR – w wersji tradycyjnej i elektronicznej w postaci aplikacji na urządzenia mobilne – można wnioskować za pośrednictwem portalu Emp@tia.