Ochrona sygnalistów - termin na implementację dyrektywy
Do 17 grudnia 2021 roku Państwa Członkowskie Unii Europejskiej zobowiązane były do zaimplementowania do porządku krajowego dyrektywy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii - tzw. dyrektywę o sygnalistach (dalej „dyrektywa”). Termin na transpozycję dyrektywy został wydłużony jedynie co do podmiotów prawnych w sektorze prywatnym, zatrudniających od 50 do 249 pracowników (do 17 grudnia 2023 roku).
Od ostatecznego terminu na uchwalenie przyjęcie odpowiednich przepisów minęły już dwa miesiące, a prace nad ustawą utknęły w martwym punkcie. Projekt aktu normatywnego do tej pory nie trafił do Sejmu. Obecnie proces legislacyjny jest na etapie opiniowania.
Sygnalista - kto to?
Kim są sygnaliści? W rozumieniu dyrektywy jest to osoba, która zgłasza Unii Europejskiej zagrożenia lub szkody dla interesu publicznego, o jakich dowiedziała się w związku z wykonywaniem pracy dla organizacji publicznej lub prywatnej lub utrzymywaniem kontaktu z taką organizacją w związku ze swoją działalnością. Dyrektywa zakłada przede wszystkim zapewnianie sygnalistom ochrony, co ma przyczynić się do poprawienia egzekwowania prawa Unii Europejskiej w określonych dziedzinach. Te dziedziny to m.in. zamówienia publiczne, ochrona środowiska, zdrowie publiczne czy ochrona konsumentów.
Zgodnie z projektem ustawy, ochronie podlegać ma osoba fizyczna, zgłaszająca lub ujawniająca publicznie informację o naruszeniu prawa, uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Warto w tym miejscu wskazać, że nie dotyczy to wyłącznie osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, ale także do osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych, członków organu osoby prawnej a nawet wolontariuszy czy stażystów. Katalog osób zgłaszających jest zatem dość szeroki.
Projekt ustawy przewiduje konieczność utworzenia przez pracodawców regulaminu zgłoszeń wewnętrznych – a więc ustalenia tzw. kanału wewnętrznego dokonywaniazgłoszeń naruszenia prawa. Regulamin powinien również określać sposób podejmowania działań następczych. Utworzenie regulaminu jest obligatoryjne dla pracodawców zatrudniających co najmniej 50 pracowników. Dla pracodawców zatrudniających pracowników w mniejszej liczbie, stworzenie regulaminu jest fakultatywne. Nadto, zgodnie z dyrektywą, przewiduje się również obowiązek stworzenia tzw. kanału zewnętrznego. Polski projekt ustawy zakłada w tym zakresie dokonywanie zgłoszeń organom centralnym (m.in. Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a w zakresie zasad konkurencji i ochrony konsumentów – Prezes UOKiK). Dokonanie zgłoszenia zewnętrznego ma być niezależne od zgłoszenia dokonanego w ramach procedury wewnętrznej.
Do projektu zgłoszono szereg uwag, w których wskazuje się m.in. na używanie nieprecyzyjnych określeń czy też posługiwania się określeniami funkcjonującymi już w obrocie prawnym, co może wprowadzać w błąd (np. „postępowanie wyjaśniające” użyte w kontekście działań następczych nie zostało w żaden sposób doprecyzowane, co zdaniem Prezesa UOKiK może rodzić w przyszłości problemy, gdyż pojęcie to funkcjonuje już na gruncie przepisów dotyczących ochrony konkurencji i konsumentów). Przedmiotem uwag do projektu aktu normatywnego jest również niedokładne odzwierciedlenie implementowanej dyrektywy.
Jakkolwiek proces legislacyjny dotyczący projektu ustawy o sygnalistach stoi w miejscu, tak główne założenia dyrektywy są znane i szeroko opisywane. Pracodawcy objęci obowiązkami wynikającymi z nowych regulacji mogą więc zacząć przygotowywać ramy mechanizmów, jakie będzie należało wprowadzić w zakładach pracy po uchwaleniu ustawy.Warto mieć na uwadze, że projekt przewiduje jedynie 14-dniowe vacatio legis(co notabene stanowi przedmiot krytyki środowisk zgłaszających uwagi do projektu), a regulacje obejmą w pierwszej kolejności podmioty sektora publicznego.
Co z ochroną osób zgłaszających?
Mimo, że Polska nie przyjęła jeszcze do porządku prawnego ustawy w celu implementacji dyrektywy, osoby zgłaszające mają możliwość domagania się ochrony powołując się wprost na dyrektywę, co stoi w zgodzie z zasadą bezpośredniego skutku prawa Unii Europejskiej. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości UE, prawo unijne, poza obowiązkami dla Państw Członkowskich, tworzy także prawa dla jednostek. Wobec tego, obywatel Państwa Członkowskiego może powoływać się wprost na przepisy prawa unijnego przed sądami krajowymi, niezależnie od tego, czy podobne regulacje istnieją w krajowym porządku prawnym. Zasada bezpośredniego skutku odnosi się do dyrektywy, jeśli spełnione są łącznie następujące warunki: 1) Dyrektywa nie została implementowana (W całości lub w części) albo została implementowana niewłaściwie; 2) Upłynął już okres implementacji 3) Przepis jest jasny precyzyjny i bezwarunkowy.1
Dyrektywa ustanawia niejako ramy reżimu ochrony osób dokonujących zgłoszeń - przewiduje szereg środków zapewniających ochronę osobom dokonującym zgłoszeń. Są to zwłaszcza środki ochrony w postaci zakazu działań odwetowych. Działaniami takimi są w szczególności np.: przymusowy urlop bezpłatny, zwolnienie, degradacja, obniżenie wynagrodzenia, negatywna opinia o pracy, dyskryminacja, wcześniejsze rozwiązanie umowy czy też skierowanie na badania psychiatryczne lub lekarskie. Środkiem ochrony ma być również ograniczenie lub całkowite zniesienie odpowiedzialności sygnalisty w zakresie ujawniania informacji. Wobec wyżej opisanej zasady bezpośredniego skutku, sygnalista może wywodzić uprawnienie do ochrony przed działaniami odwetowymi wprost z dyrektywy.
Weronika Stolarczyk
aplikantka II roku na aplikacji radcowskiej w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Krakowie pod patronatem radcy prawnego Rafała Semczyszyna
Rafał Semczyszyn
Kancelaria Radcy Prawnego www.rasem.pl
[1]Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z dnia 4 grudnia 1974 r. w sprawie 41/74 van Duyn przeciwko Home Office oraz Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z dnia 5 kwietnia 1979 r. w sprawie 148/78 PubblicoMinistero przeciwko Tullio Ratti