Ciężar dowodu
Zadośćuczynienie przysługuje więc nie za samo stosowanie mobbingu, ale za jego następstwa prowadzące do rozstroju zdrowia. Jest to uprawnienie przysługujące zarówno byłym, jak i obecnym pracownikom danego pracodawcy. Warto podkreślić, że pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, będzie miał prawo do zadośćuczynienia pieniężnego niezależnie od tego, czy pracodawca sam dopuścił się mobbingu. Odpowiada on bowiem zarówno za własne zachowania, jak i za postępowanie swoich pracowników lub innych osób świadczących na jego rzecz pracę.
W przypadku dochodzenia przez pracownika zadośćuczynienia przed sądem pracy to na nim będzie spoczywał ciężar dowodu w zakresie wykazania związku między zachowaniem pracodawcy (lub innych osób działających na rzecz pracodawcy) mającym postać mobbingu, a powstałym rozstrojem zdrowia (por. wyrok SN z 5 października 2007 r., II PK 31/07, LexPolonica nr 1813229). Zatem na pracowniku spoczywa ciężar udowodnienia, że wynikiem mobbingu był jego rozstrój zdrowia. W razie zaś nieudowodnienia przez pracownika faktu mobbingu lub jego wpływu na stan zdrowia jego roszczenie o zadośćuczynienie zostanie przez sąd oddalone. W praktyce istotne znaczenie będą miały z pewnością również opinie biegłych, np. psychiatrów lub psychologów, które sąd może dopuścić także działając z urzędu.
Pewne wątpliwości budzi kwestia, czy mobbing musi być wyłączną przyczyną powstania rozstroju zdrowia pracownika, czy też może być tylko jedną z kilku współprzyczyn. Wydaje się, że wobec braku ustawowego zastrzeżenia należy uznać, że mobbing może być także jedną z kilku równocześnie występujących przyczyn, które łącznie doprowadziły do zaistnienia rozstroju zdrowia pracownika. Zatem również np. w sytuacji, gdy pracownik wcześniej miał już problemy kardiologiczne, a wskutek mobbingu doznał zawału serca, może on domagać się zadośćuczynienia, jeśli wykaże, że to właśnie mobbingujące zachowanie pracodawcy przyczyniło się do powstania zawału.
Zapłata za krzywdę
W kodeksie pracy nie określono zasad ustalania wysokości zadośćuczynienia. Zatem od decyzji sądu będzie zależała wysokość kwoty zasądzonej na rzecz pracownika. Pomocne w tym zakresie może być orzecznictwo sądowe wypracowane na gruncie art. 445 i art. 448 k.c. Oznacza to, że przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia nie ma przeszkód, a wręcz wskazane jest, aby sądy pracy kierowały się zasadami i kryteriami wypracowanymi w judykaturze sądów cywilnych przy ustalaniu odpowiednich sum tytułem zadośćuczynienia zasądzanych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Taki wniosek wynika z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 29 marca 2007 r. (II PK 228/06, OSNP 2008/9-10/126). Zatem o wysokości zadośćuczynienia powinien w zasadzie decydować rozmiar doznanej krzywdy wyrażony stopniem cierpień fizycznych i psychicznych (por. uchwałę SN z 8 grudnia 1973 r., III CZP 37/73, OSNCP 1974/9/145 oraz wyrok SN z 30 stycznia 2004 r., I CK 131/03, OSNC 2005/2/40).
Ze względu na niewymierny charakter krzywdy, oceniając jej rozmiar, sąd bierze pod uwagę całokształt okoliczności sprawy, w tym: czas trwania i stopień intensywności cierpień fizycznych i psychicznych, rodzaj naruszonego dobra, nieodwracalność skutków urazu, rodzaj wykonywanej pracy, szanse na przyszłość, wiek poszkodowanego, poczucie nieprzydatności społecznej, bezradność życiową, postawę sprawcy i inne czynniki podobnej natury (por. wyrok SN z 18 kwietnia 2002 r., II CKN 605/00, niepubl.).
Jednakże rekompensata krzywdy pracownika (rozstrój zdrowia) będącego ofiarą mobbingu może wymagać, w zależności od jej rozmiaru i skutków, nie tylko zrekompensowania wydatków majątkowych w postaci kosztów koniecznego leczenia, ale niekiedy, jeżeli spowoduje to utratę zatrudnienia, także np. pokrycia kosztów przekwalifikowania, a nawet przyznania odpowiedniej renty w razie utraty zdolności do pracy wskutek mobbingu (element majątkowy rozstroju zdrowia wywołanego mobbingiem), a ponadto naprawienia poczucia krzywdy w niematerialnych sferach psychicznej i psychologicznej osoby poszkodowanej (por. uzasadnienie wyroku SN z 29 marca 2007 r., II PK 228/06, OSNP 2008/9-10/126).
Wysokość zadośćuczynienia zależeć więc będzie od okoliczności danej sprawy. Na przykład w sytuacji gdy mobbing wywołał rozstrój zdrowia o charakterze łagodnym, a w każdym razie przemijający, który nie ograniczał zdolności do wykonywania pracy w nowym miejscu zatrudnienia, sądy uznały kwotę 5 tys. zł za uzasadnione zadośćuczynienie (wyrok SN z 29 marca 2007 r. II PK 228/2006, OSNP 2008/9-10/126).
Przedawnienie roszczeń
Roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 291 par. 1 k.p.). O wymagalności roszczenia decyduje natomiast dzień, w którym uprawniony mógł zażądać spełnienia świadczenia. Zatem roszczenia pracowników o zapłatę zadośćuczynienia będą przedawniać się z upływem trzech lat od dnia, gdy pracownik powziął wiadomość o powstaniu rozstroju zdrowia spowodowanego mobbingiem. Chodzi tu przy tym o uzyskanie pewniej wiedzy o zaistnieniu rozstroju zdrowia opartej na stosownej opinii lekarskiej. W wyroku z 16 kwietnia 1999 r. Sąd Najwyższy (I UKN 579/98, PiZS 1999/10/40) stwierdził, że datę, od której rozpoczyna się bieg przedawnienia, stanowi data, kiedy poszkodowany w oparciu o miarodajne i autorytatywne orzeczenie kompetentnej placówki medycznej dowiaduje się o swojej chorobie, jej stopniu zaawansowania, powiązaniu z warunkami pracy, a w konsekwencji o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody.
PRZYKŁAD
ZADOŚĆUCZYNIENIE ZA MOBBING
Jolanta J. pracowała jako sekretarka zarządu w spółce X. Jej przełożony Zbigniew S. od początku jej zatrudnienia ośmieszał ją w otoczeniu innych pracowników, czyniąc obraźliwe aluzje do jej wyglądu oraz umiejętności zawodowych. Wskutek ciągłego stresu Jolanta J. miała silną depresję, zaburzenia snu i przewlekłe bóle brzucha. Bała się chodzić do pracy, w szczególności obawiała się wezwań na rozmowy do gabinetu Zbigniewa S. Musiała udać się do poradni zdrowia psychiatrycznego oraz korzystać z pomocy psychologa. Po powrocie ze zwolnienia Jolanta J. rozwiązała umowę o pracę bez wypowiedzenia i wystąpiła do sądu z powództwem o zasądzenie zadośćuczynienia od swego pracodawcy w kwocie 10 tys. zł. Sąd po ustaleniu, że rozstrój zdrowia, jakiego doznała Jolanta J., był związany z zachowaniem jej przełożonego, które miało cechy mobbingu, zasądził od spółki X na rzecz Jolanty J. żądaną przez nią kwotę.
RYSZARD SADLIK
sędzia orzekający Sądu Okręgowego w Kielcach
PODSTAWA PRAWNA
• Art. 943, art. 291 par. 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Art. 445 i art. 448 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).