W każdym pracowniku drzemią dwie sprzeczne ze sobą tendencje – rozwojowa, charakteryzująca się ekspansją – i konserwatywna, związana z dążeniem do zapewnienia bezpieczeństwa. W pewnym sensie to nastawienie bardziej zachowawcze lub innowacyjne wiąże się z poczuciem kompetencji zawodowych, które, jeśli jest niskie, zmusza człowieka do uległości i bycia „posłusznym szeregowcem”, a jeżeli wysokie – dodaje odwagi, by stać się inicjatorem i „dowódcą”. Nie mniej ważny jest też klimat pracy, który może podsycać innowacyjność pracownika albo zmuszać go do uległości.
Dążność jednostki do adaptacji lub kreacji wypływa też z uwarunkowań osobowościowych, odpowiednio regulowanych poprzez modyfikujący wpływ okoliczności, przy czym – jeśli występuje wysokie nasilenie cechy – wówczas to osobowość przejmuje rolę determinującą zachowanie człowieka. Możemy więc w skrajnym przypadku mieć do czynienia z pracownikiem konformistycznym, który czuje się bezpiecznie, postępując zgodnie z ustalonymi procedurami. Zaś z drugiej – funkcjonuje pracownik nonkonformistyczny, zwolennik samosterowności, który dąży do zmian, a monotonia jest dla niego źródłem frustracji oraz poczucia braku samorealizacji. Mamy więc „rzemieślnika” i „wizjonera”. Rzeczywiście, aby dobrze przygotować się do rozmowy zwrotnej z nimi, warto poznać inne „sekrety” warsztatu pracy konformisty i nonkonformisty. Różnice osobowości decydują o tym, że w pracy ludzie stawiają sobie różne cele, mają różne style prowadzenia rozmów i relacje ze współpracownikami, inaczej reagują na zmiany i trudności, mają również odmienne mocne i słabe strony, a także stosują w pracy inne metody.
Konformista w defensywie
Pracownik konformista dobrze czuje się przy wykonywaniu zadań zleconych, z konkretnym, określonym przez zleceniodawcę, sposobem ich realizacji. Jeśli nie ma takiej instrukcji, to na pewno poprosi o szczegółowe wskazówki. Jest bardzo zaangażowany, dba o to, by wszystko było wykonane bez zarzutu i dopięte na ostatni guzik oraz zawsze dotrzymuje terminów. Zadowolenie na twarzy zleceniodawcy lub publiczna pochwała są dla niego największą nagrodą. Jeśli raz obrał jakąś drogę realizacji zadania, to trudno będzie go przekonać do jej zmiany. Jego styl myślenia jest „lokalny” – koncentruje się na szczegółach i pragmatycznie dąży do celu. Nie potrafi powiedzieć ludziom „nie” i stąd bierze na siebie więcej, niż może podołać. Brak asertywności i pracowitość zachęcają pracodawcę do zlecania konformiście czasami zbyt dużej ilości pracy. Taki pracownik nie zabiega o nagrody, ponieważ jego celem jest po prostu dobre wykonywanie powierzonych zadań.
Doskonały rzemieślnik
Pracownik konformistyczny to świetny rzemieślnik, jest więc bardzo wartościowym współpracownikiem, zwłaszcza w zespole. Nie lubi być liderem, woli być szeregowcem, który pilnie i perfekcyjnie wykona powierzone zadanie. Nie należy jednak spodziewać się, że w trakcie wykonywania zlecenia będzie zastanawiał się nad sposobami realizacji lub wyborem potrzebnych urządzeń oszczędzających czas i podwyższających wydajność pracy. Konformista jest przekonany, że w miejscu pracy nie ma czasu na twórcze myślenie, ale na obowiązkową pracę. Kieruje nim strach przed podejmowaniem ryzyka i stąd też negatywnie ustosunkowuje się do proponowanych zmian w miejscu pracy. Pracownik z osobowością konformistyczną zachowuje się konwencjonalnie, sztywno przestrzega obowiązujących zasad i łatwo przewidzieć jego reakcje. Jest zawsze oficjalny, ugrzeczniony, a w jego miejscu pracy panuje wzorowy porządek. Przywiązuje się bardzo mocno do otoczenia i nie lubi go zmieniać, a w stosunkach towarzyskich jest bardzo „poukładany”, ale bez zbytniej zażyłości.
Ostrożny rutyniarz
Konformiście zależy na tym, aby być akceptowanym i lubianym w swoim środowisku. Obawia się konfliktów interpersonalnych – podstawą których jest przeciwstawny punkt widzenia – dlatego zwykle stara się ich unikać, przytakując innym ludziom czy stosując parafrazę. Poddawany perswazji zwraca uwagę na prestiż nadawcy, a nie na treść komunikatu. Osoba konformistyczna wybiera działania rutynowe, sprawdzone rozwiązania i metody pracy, niezmienne środowisko pracy, charakteryzuje się stałością w opiniach, konserwatyzmem w poglądach. Ceni sobie zdecydowane i radykalne sądy innych osób. Wyrazem postawy zachowawczej jest podejrzliwy sceptycyzm wobec nowych propozycji i działania raczej utrudniające niż ułatwiające odpowiednie poczynania wdrożeniowe. Ponadto ma trudności w przystosowaniu się do nowych wymagań w miejscu pracy.
Źródłem postawy zachowawczej jest niskie poczucie wartości, przekonanie o braku zdolności radzenia sobie w nowej sytuacji i lęk przed niepowodzeniem. Konformista ma skłonność do przewidywania klęski własnych działań i wyolbrzymia niepowodzenie, przenosząc je na inne dziedziny życia. Zapobiegawczo stosuje personalizację – porażka jest nieunikniona, bo on nie ma określonych zdolności. Każdy problem traktuje jako niemożliwy do rozwiązania, dlatego – kiedy ma zrealizować trudne zadanie – reaguje stresem i lękiem oraz szybko poddaje się rezygnacji. W rezultacie konformista ma niską potrzebę osiągnięć, a charakteryzuje go silna potrzeba kontroli, opieki, uporządkowania, respektu oraz wysoka uległość i bardzo wysokie poczucie obowiązku. Jest zbyt sztywny, nieustępliwy i spięty, a czasami sprawia wrażenie zastraszonego.
Pracownik na fali
Nonkonformistyczny pracownik pracuje najefektywniej, wykonując zadania z marginesem swobody dotyczącej sposobu realizacji zlecenia i terminu. Wykazuje się koncentracją, zaangażowaniem i uporczywością w dążeniu do celu, a przy tym jest stanowczy, pewny siebie i ufa własnym sądom. Charakteryzuje go połączenie motywacji samoistnej (czerpie satysfakcję z samego wykonywania czynności) z dużą potrzebą osiągnięć, rozumianą jako dążenie do odnoszenia ciągle nowych sukcesów na wybranym polu. Stan psychiczny, jaki często towarzyszy nonkonformiście w działaniu – będący mieszanką pozytywnych emocji, takich jak podniecenie, radość i zaciekawienie – określany jest jako bycie „na fali” lub doświadczenie „autoteliczne”.
Kreatywny odkrywca
Nonkonformista jest nastawiony na odkrywanie i rozwijanie własnych zdolności oraz kompetencji, co znajduje wyraz w gotowości do zdobywania nowych umiejętności zawodowych, chęci uczestniczenia w różnorodnych szkoleniach, akceptacji zmiany przydzielonych zadań i obowiązków w miejscu pracy. Nie lubi on żmudnego i monotonnego powielania tych samych czynności.
Styl myślenia nonkonformisty jest bardziej „globalny” – abstrakcyjnie ujmuje istotę problemu, co ujawnia się pośrednio np. w użyciu mało precyzyjnych sformułowań. Zaufanie do własnych możliwości oraz poczucie bezpieczeństwa sprzyjają kreatywności, proponowaniu przez niego nowych koncepcji. Wybiera strategie perspektywiczne, bardziej ryzykowne działania. Taka osoba jest przekonana, że ważne jest twórcze myślenie w miejscu pracy. Nienasycona ciekawość poznawcza nonkonformisty pozwala na dostrzeganie i wynajdywanie przez niego problemów do rozwiązania lub możliwych celów twórczego działania. Chłonie informacje jak gąbka i nigdy mu dosyć nowinek.
Asertywny burzyciel
Nonkonformista często mówi „nie”. Stać go na niekonwencjonalne i nieprzewidywalne czyny. W jego miejscu pracy panuje inspirujący go twórczy nieład i wydaje się być mało zorganizowanym i niezdyscyplinowanym pracownikiem. Potrafi „oddzielić ludzi od problemu” przez uwolnienie się od uzależnień emocjonalnych w stosunkach interpersonalnych i skoncentrowanie na rozwiązaniu spornych kwestii. Lubi dominować w kontaktach społecznych. W sytuacjach konfliktowych szuka rozwiązań, dzięki którym nikt nie będzie czuł się pokonany. Przy perswazji zwraca uwagę na treść komunikatu, a nie na prestiż nadawcy.
Nonkonformista prezentuje postawę innowacyjną wobec zmian w miejscu zatrudnienia. Nie tylko występuje z inicjatywą ich wprowadzania, lecz także przekonuje współpracowników do wdrażania. Poczucie własnej wartości i kompetencji, umiejętność zmagania się ze stresem oraz stabilność emocjonalna odgrywają dużą rolę w zdolności osoby nonkonformistycznej do podejmowania ryzyka związanego z głoszeniem niesprawdzonych koncepcji, choć żmudny proces ich wdrażania nie jest już obiektem jej zainteresowania. Nonkonformista za swój cel stawia stwarzanie, wyznaczanie nowych dróg, zaś sprawdzanie i realizacja są dla niego zbyt nudne i czasochłonne.
Warto podkreślić jeszcze inną ciekawą właściwość nonkonformisty – otóż w początkowym stadium działania cechuje go otwartość i elastyczność, skłonność do powstrzymywania się od decyzji, unikania przedwczesnych postanowień i niezależność. Natomiast w fazie realizacyjnej mocno broni swoich przekonań, pryncypialnie trwa przy ustaleniach, uparcie urzeczywistnia swoje plany. Trudne zadanie prowokuje nonkonformistę do przyjmowaniu postawy konstruktywnej: szuka sposobów przezwyciężania przeszkód, różnych rozwiązań, nie zadowala się powierzchowną odpowiedzią. Nonkonformistę charakteryzuje duża potrzeba osiągnięć, wytrwałość – pomimo trudności i niepowodzeń – w dążeniu do końcowego sukcesu.
Dwa filary
Pracownik nonkonformistyczny posiada cechy, które sprawiają, że jest osobą twórczą, a więc jego praca stanowi istotny składnik zasobów kreatywnej organizacji. W pracy powinno się wykorzystywać potencjał takiego pracownika, stwarzając mu warunki, w jakich może się on uaktywnić i rozwinąć. Warto też mieć na uwadze jego słabostki i nie zmuszać do zmiany zachowań, których po prostu wykorzenić się z natury nie da. Z kolei pracownik konformistyczny – jako doskonały „rzemieślnik” – jest wspaniałym, nieodzownym partnerem w zespole, zwłaszcza podczas realizacji wymyślonego przez nonkonformistę projektu. Trudno wyobrazić sobie firmę, w której są sami nonkonformiści, bo przypominałaby armię dowódców wydających rozkazy, ale bez żołnierzy do ich wykonywania. Firma konformistów to szereg żołnierzy gotowych do boju, ale niemogących się zdecydować, w którą stronę wyruszyć. Doceniajmy adekwatnie i jednych, i drugich – nonkonformiści rozwijają firmę, a konformiści dbają o jej solidne fundamenty.