Praca, a w zasadzie służba funkcjonariuszy Służby Więziennej obarczona jest wysokim ryzykiem, wynikającym zarówno ze specyfiki środowiska, jak i niedoskonałości systemowych, które zidentyfikowała Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Raport pokazuje gdzie są braki oraz co trzeba zmienić.
- NIK: niebezpieczna praca w Służbie Więziennej: kompleksowa analiza bezpieczeństwa
- Impuls do kontroli: tragiczne zdarzenie w Rzeszowie
- Ministerstwo Sprawiedliwości a nadzór nad bezpieczeństwem
- Program modernizacji SW
- Główne braki systemowe w Służbie Więziennej
- Służba Więzienna: wnioski i zalecenia NIK
NIK: niebezpieczna praca w Służbie Więziennej: kompleksowa analiza bezpieczeństwa
Praca, a w zasadzie służba funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej obarczona jest wysokim ryzykiem, wynikającym zarówno ze specyfiki środowiska, jak i niedoskonałości systemowych, które zidentyfikowała Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Raport pokazuje gdzie są braki oraz co trzeba zmienić.
Jak wynika z raportu, na koniec 2024 roku Służba Więzienna liczyła ponad 29 000 osób etatowych, a sieć penitencjarna obejmowała 103 jednostki (areszty śledcze i zakłady karne) z łączną pojemnością 84 000 miejsc. W placówkach przebywało około 69 000 osadzonych. Już te liczby obrazują skalę organizacyjną, ale przede wszystkim – odpowiedzialność za zapewnienie bezpieczeństwa zarówno więźniom, jak i personelowi.
Impuls do kontroli: tragiczne zdarzenie w Rzeszowie
Lutowe zabójstwo psycholog więziennej w Zakładzie Karnym w Rzeszowie w 2022 roku uwypukliło głębokie braki w systemie ochrony funkcjonariuszy. Doraźna kontrola NIK wykazała, że:
- większość obiektów była przestarzała, nieprzystosowana do wymogów bezpieczeństwa,
- procedury ochronne miały charakter ogólny, były słabo skoordynowane i nie chroniły skutecznie przed agresją osadzonych,
- brakowało specjalistycznego wyposażenia i nowoczesnych urządzeń zabezpieczających,
- elektroniczne systemy nadzoru nie odpowiadały wytycznym Dyrektora Generalnego SW.
Na podstawie tych ustaleń oraz analizy przedkontrolnej uruchomiono planowaną kontrolę obejmującą Ministerstwo Sprawiedliwości, Centralny Zarząd SW i wybrane jednostki w dziewięciu województwach (okres objęty: 2021 – I poł. 2024).
Ministerstwo Sprawiedliwości a nadzór nad bezpieczeństwem
NIK krytycznie oceniła rolę Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie monitoringu i kontroli warunków pracy funkcjonariuszy:
- Minister ograniczył rozpoznawanie potrzeb wyłącznie do danych przekazywanych przez Centralny Zarząd SW, pomijając możliwość bezpośredniego pozyskiwania i weryfikowania informacji z jednostek terenowych.
- Po zdarzeniach w Rzeszowie przeprowadzono jedynie jednorazową kontrolę wyjaśniającą okoliczności zabójstwa, bez inicjatywy kolejnych systemowych przeglądów bezpieczeństwa.
- Brak systematycznych kontroli wewnętrznych utrudniał rzetelną ocenę zagrożeń i utrzymywał personel w niepewności co do standardów ochrony.
Program modernizacji SW
W odpowiedzi na apel Centralnego Zarządu SW oraz rekomendacje rządowe w sierpniu 2022 r. wprowadzono nowelizację ustawy o Służbie Więziennej. Rozpoczął się też program modernizacji SW, który przewidywał: doposażenie jednostek w profesjonalny sprzęt ochronny; poprawę warunków służby dla funkcjonariuszy i pracowników cywilnych; działania zwiększające atrakcyjność służby (warianty świadczeń socjalnych, szkolenia). Na skutek podjętych działań, Centralny Zarząd SW raportował przypadki napaści na funkcjonariuszy, odnotowując spadek liczby takich zdarzeń o 45% w latach 2018–2023. Pomimo tego wskaźnika ponownie, w 2024 r. nastąpił niepokojący wzrost incydentów, mimo że populacja osadzonych nie uległa znacznym zmianom.
Analizy Centralnego Zarządu SW jasno pokazują, że pomimo wzrostu wynagrodzeń, więziennictwo nadal jest najmniej atrakcyjną finansowo służbą mundurową. Niski poziom płac w porównaniu do innych służb oraz wysokie koszty życia w dużych miastach skutecznie odstraszają potencjalnych kandydatów. NIK sugeruje wprowadzenie dodatkowych zachęt finansowych, które mogłyby realnie poprawić sytuację.
Główne braki systemowe w Służbie Więziennej
- Niewystarczające finansowanie infrastruktury: brakowało ponad 400 mln zł w stosunku do potrzeb zgłaszanych przez jednostki penitencjarne, co spowalniało modernizację obiektów i zakup zaawansowanych urządzeń zabezpieczających.
- Problemy kadrowe: w latach 2021–2024: wakaty wzrosły z 898 do 1420 (czyli z 3,2% do 6%). Spadek odsetka doświadczonych funkcjonariuszy (ze 75% do 63%) oraz wzrost udziału nowo przyjętych (z 12% do 22%). W oddziałach ochrony udział służących poniżej 2 lat zwiększył się z 15% do 29%.
- Braki w wyposażeniu ochronnym: liczba kamizelek kuloodpornych, środków przymusu bezpośredniego i innych kluczowych narzędzi nie nadążała za rzeczywistymi potrzebami.
- Niespełniające wymogów systemy elektroniczne: brak harmonogramu ani całościowej analizy potrzeb dotyczących CCTV, kontroli dostępu i innych zabezpieczeń, przez co wiele jednostek działało poniżej wytyczonych standardów.
- Delegowanie funkcjonariuszy do innych zadań: przesunięcia do administracji czy innych służb odciążały jednostki, ale osłabiały ochronę w strefach przebywania osadzonych.
- Luki w finansowaniu, kadrach i infrastrukturze: mimo ogromnych luk w finansowaniu, kadrach i infrastrukturze, to właśnie determinacja i profesjonalizm funkcjonariuszy i pracowników cywilnych wielokrotnie zapobiegły sytuacjom kryzysowym. Ich codzienna gotowość do interwencji wyrównywała braki systemowe, jednak nie może stanowić długofalowego rozwiązania. Niedobór kadr w Służbie Więziennej to nie tylko problem logistyczny, ale i bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa funkcjonariuszy. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) wskazuje, że brak rąk do pracy, szczególnie w dużych aglomeracjach, zmusza Służbę Więzienną do stosowania doraźnych i ryzykownych rozwiązań.
W miastach takich jak Warszawa, Kraków czy Wrocław Służba Więzienna ma poważne problemy z rekrutacją. W Areszcie Śledczym w Warszawie-Białołęce braki kadrowe sięgały nawet 13% etatów, co zmuszało funkcjonariuszy do pracy w nadgodzinach i pełnienia służby jednocześnie na kilku stanowiskach. Tak więc aby "łatać" dziury w wakatach, do zadań ochronnych deleguje się personel z działów administracyjnych. Chociaż formalnie jest to dopuszczalne, NIK podkreśla, że negatywnie wpływa to na efektywność służby i ogólny poziom bezpieczeństwa. Taka sytuacja prowadzi do przemęczenia i obniżenia czujności, co bezpośrednio przekłada się na mniejsze bezpieczeństwo.
Służba Więzienna: wnioski i zalecenia NIK
Raport NIK to alarm dla władz, aby podjęły konkretne działania. Wśród kluczowych postulatów znalazły się:
- Zwiększenie finansowania na potrzeby modernizacji i inwestycji w Służbie Więziennej.
- Wzmożenie nadzoru ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości nad bezpieczeństwem w jednostkach.
- Wzmacnianie kadrowe, zwłaszcza w działach ochrony, poprzez podnoszenie atrakcyjności służby.
- NIK zaleca, aby dyrektorzy jednostek penitencjarnych dopilnowali wyposażenia wszystkich funkcjonariuszy w sygnalizatory antynapadowe, przeprowadzali regularne konserwacje systemów elektronicznych oraz stworzyli procedury reagowania na alarmy.
- Ważne jest też opracowanie i wdrożenie długoterminowego planu bezpieczeństwa z jasnym harmonogramem modernizacji infrastruktury i systemów elektronicznych.
- Konieczne są regularne, cykliczne kontrole i audyty we wszystkich jednostkach, prowadzane zarówno przez Ministerstwo, jak i niezależne zespoły audytorskie.
- Stabilne finansowanie modernizacji i doposażenia – uwzględnione w budżecie wieloletnim.
- Programy retencji doświadczonych funkcjonariuszy (np. zachęty finansowe, rozwój ścieżek awansu).
- Standaryzacja procedur ochronnych w formie trwałych regulacji wewnętrznych, a nie jednostkowych poleceń.
Podsumowując, trzeba stwierdzić, że praca administracyjna i służba w Służbie Więziennej niezmiennie wiąże się z zagrożeniem, które rośnie w miarę zaniedbań systemowych. Choć po tragicznych zdarzeniach w Rzeszowie podjęto słuszne kroki, wiele z nich okazało się doraźnych lub tymczasowych. Konieczne jest wypracowanie zintegrowanego modelu bezpieczeństwa, opartego na rzetelnych danych, stabilnym finansowaniu i przejrzystych procedurach. By uniknąć kolejnych tragedii, Ministerstwo Sprawiedliwości i Centralny Zarząd SW muszą zainwestować w trwałe mechanizmy zarządzania ryzykiem.