Marta K. od 1 października 2003 r. była właścicielką Gabinetu Kosmetycznego V. i z tego tytułu była zgłoszona do ubezpieczeń społecznych. Odprowadzała składki od minimalnej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą. Dodatkowo, od sierpnia 2004 r. była zatrudniona w różnych zakładach opieki zdrowotnej jako lekarz dentysta (dyplom uzyskała w 2004 r.).
Kalkulator składek ZUS >>
Działalność gospodarczą prowadziła do jesieni 2005 r. Potem z niej zrezygnowała. Gdy w październiku 2006 r. straciła pracę w centrum stomatologicznym, ponownie zarejestrowała działalność pozarolniczą (tym razem zawodową – jako lekarz) i zgłosiła się do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych: emerytalnego, rentowych i wypadkowego, a także do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. Jednocześnie zadeklarowała podstawę wymiaru składek na te ubezpieczenia w kwocie 6000 zł. W miesiącu ponownego rozpoczęcia działalności pozarolniczej była już w zaawansowanej ciąży. W związku z ciążą przebywała na zwolnieniu lekarskim od grudnia 2006 r. do stycznia 2007 r., kiedy urodziła dziecko. Następnie do maja 2007 r. pobierała zasiłek macierzyński.
Nowe zasady ustalania składki wypadkowej >>
Gdy po zakończeniu okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego wróciła do prowadzenia działalności zawodowej, radykalnie obniżyła podstawę wymiaru składek – do ówczesnego ustawowego minimum (np. za okres od czerwca do października 2007 r. podstawa wymiaru składek Marty K. wahała się między 1586 a 1770 zł). W okresie prowadzenia działalności pozarolniczej w okresie od 16 października do 30 grudnia 2006 r. ubezpieczona uzyskała przychód w wysokości 14 260 zł, ale koszty jego uzyskania wyniosły ponad 19 730 zł, z czego wynikała strata w kwocie przekraczającej 5100 zł.
Takie działanie spowodowało, że ZUS przeprowadził postępowanie kontrolne i w efekcie zarzucił Marcie K. spowodowanie „rażącej różnicy” między wysokością odprowadzonych składek na ubezpieczenia społeczne a wysokością ewentualnych świadczeń wypłacanych przez ZUS. Różnica ta – zdaniem ZUS – była sprzeczna z zasadą równego traktowania ubezpieczonych, a ujawnione dysproporcje powstały przez świadome działania ubezpieczonej zmierzające do uzyskania jak najwyższych świadczeń z ubezpieczenia. W efekcie ZUS stwierdził nienależność części wypłaconego świadczenia i nakazał jego zwrot.
W ciągu 15 minut ZUS wyda zaświadczenie o niezaleganiu ze składkami >>
Sąd I instancji oddalił odwołanie Marty K., ale rozpoznający sprawę w wyniku apelacji sąd II instancji uchylił zaskarżony wyrok i stwierdził, że wnioskodawczyni ustaliła podstawę wymiaru składek prawidłowo. Od tego orzeczenia z kolei odwołał się ZUS. Rozpoznający sprawę Sąd Najwyższy zdecydował przedstawić powiększonemu składowi pytanie prawne: czy organ ubezpieczeń społecznych może na podstawie art. 83 ust. 1 i 2 w zw. z art. 41 ust. 12 i 13, art. 68 ust. 1 oraz art. 86 ust. 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych kwestionować prawidłowość i rzetelność zadeklarowanej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przez osobę ubezpieczoną z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, jeżeli wykazuje zamiar uzyskania nieekwiwalentnych (zawyżonych) świadczeń z tego ubezpieczenia w sposób sprzeczny z zasadą solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych (art. 2a tej ustawy)?
Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów udzielił negatywnej odpowiedzi na powyższe pytanie. Uzasadniając rozstrzygnięcie wskazał, że osoba prowadząca pozarolniczą działalność – w szczególności działalność gospodarczą – ma prawo do dobrowolnego zgłoszenia się do ubezpieczenia chorobowego.
Niekonstytucyjne zasady ustalania wymiaru składek emerytalno-rentowych >>
W takim przypadku podstawę wymiaru składek stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa niż minimalna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek, ogłoszonego na dany rok kalendarzowy) i nie wyższa niż 250% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale (kwotę tę ustala się miesięcznie, poczynając od trzeciego miesiąca kwartału kalendarzowego na okres 3 miesięcy na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału, ogłaszanego do celów emerytalnych).
Powyższe oznacza, że prowadzący działalność pozarolniczą ma prawo określić podstawę wymiaru składek w zakresie składki chorobowej w powyższym przedziale. Organ rentowy nie ma zaś prawa tego zgłoszenia kwestionować. Ta kwota powinna zasadniczo mieć związek z przychodem, ale nie musi mu odpowiadać ani być zgodna z kwotą uzyskiwanego przychodu. Oczywiście, w konkretnych przypadkach może to prowadzić do sytuacji, które mogą budzić poważne wątpliwości co do zgodności z zasadami sprawiedliwości, słuszności czy współżycia społecznego. Ale ustawodawca świadomie nie uprawnił ZUS do kontrolowania i oceny wysokości kwoty będącej podstawą wymiaru składek z punktu widzenia słuszności czy sprawiedliwości. W szczególności niedopuszczalne jest ocenianie deklaracji podstawy wymiaru składek pod kątem nadużycia prawa z art. 58 Kodeksu cywilnego. Prawo cywilne i prawo ubezpieczeń społecznych są różnymi gałęziami prawa i odesłanie np. do przepisów k.c. w ustawie systemowej powinno być wyraźne i konkretne. W tym przypadku takiego odesłania w ogóle nie ma.
Odpowiedzialność członka zarządu za zaległe składki ZUS >>
Tak więc ZUS może skontrolować podstawę wymiaru składki chorobowej deklarowanej przez prowadzącego działalność gospodarczą tylko pod kątem sprawdzenia, czy nie jest ona niższa od minimalnej podstawy lub wyższa od podstawy maksymalnej – określonych w przepisach. Bez znaczenia jest, czy zadeklarowana wysokość składki skutkuje uzyskaniem znacznie podwyższonych świadczeń, czy kwota jest „słuszna” lub zgodna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli kwota zadeklarowana jako podstawa wymiaru składek mieści się w granicach ustawowych, wówczas ZUS może tylko ją przyjąć do wiadomości i jest zobowiązany uwzględnić ją przy obliczaniu ewentualnych zasiłków lub świadczeń.