Praca zmianowa odgrywa znaczącą rolę w wielu sektorach gospodarki. Pozwala ona – przy założeniu istnienia odpowiednich warunków technicznych i organizacyjnych – na optymalne wykorzystanie zasobów ludzkich oraz stanowisk pracy. Co więcej, jest na tyle elastyczna, że umożliwia pracę w każdym systemie czasu pracy oraz w niedzielę i święta.
Jak wybrać odpowiedni dla zakładu pracy okres rozliczeniowy >>
Praca zmianowa zazwyczaj występuje w 3 postaciach:
- systemu nieciągłego z pracą na 2 zmiany, przerwą w nocy i na koniec tygodnia,
- systemu półciągłego z pracą na 3 zmiany i przerwą weekendową,
- systemu ciągłego z pracą przez 24 godziny na dobę 7 dni w tygodniu.
Wprowadzenie pracy zmianowej
Praca zmianowa została zdefiniowana jako wykonywanie pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni, które jest dozwolone w każdym systemie czasu pracy (art. 128 § 2 pkt 1 i art. 146 k.p.).
Praca zmianowa może być wprowadzona w zakładzie pracy na takich samych zasadach jak systemy czasu pracy, w których występuje. Wymaga się także, aby ten rodzaj pracy został rozplanowany z góry w rozkładzie czasu pracy. Zarówno systemy, jak i rozkłady czasu pracy ustala się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w obwieszczeniu, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy (art. 150 § 1 k.p.). Zastosowanie systemów skróconego tygodnia pracy oraz pracy weekendowej następuje na podstawie umowy o pracę (art. 150 § 3 k.p.).
Jak udzielać dni wolnych pracownikom pracującym na zmiany >>
Brak jest szczegółowych wymogów co do tego, na jaki okres planuje się konkretne schematy rozkładu czasu pracy. Wydaje się, że w zależności od stopnia skomplikowania organizacji pracy mogą być to okresy zarówno dłuższe (np. miesiąc, okres rozliczeniowy), jak i krótsze (tydzień, doba). Istotne jest, aby przewidziana dla nich pora rozpoczęcia wykonywania pracy i jej zakończenia zmieniała się po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni.
WAŻNE!
Warunkiem wprowadzenia pracy zmianowej jest także wykonywanie jej co najmniej przez 2 pracowników. Systemu tego nie wprowadza się dla jednej osoby, o czym świadczy użycie liczby mnogiej w art. 128 § 2 pkt 1 k.p.
Wątpliwości budzi pominięcie przez ustawodawcę wymogu, aby praca zmianowa wiązała się z koniecznością zastępowania pracowników na ich stanowiskach w celu zapewnienia ciągłości obsługi danego stanowiska. Brak tego elementu powoduje niedostosowanie polskiego przepisu do dyrektywy 2003/88/WE. Przez pracę zmianową należy rozumieć „każdą formę organizacji pracy w systemie zmianowym, zgodnie z którą pracownicy zmieniają się na tych samych stanowiskach pracy według określonego harmonogramu, łącznie z systemem następowania po sobie, który może mieć charakter nieprzerwany lub przerywany oraz pociąga za sobą konieczność wykonywania pracy przez pracownika o różnych porach w ciągu określonych dni lub tygodni” (art. 2 pkt 5 dyrektywy).
Przykład
Michał C. świadczy pracę w jednym tygodniu w godzinach od 8.00 do 16.00 i w kolejnym tygodniu od 12.00 do 20.00. Na tym stanowisku nie jest zastępowany przez inną osobę. Mając na względzie przepisy unijne, należałoby przyjąć, że w pracy Michała C. nie występuje element zmianowości.
Zmiany w różnych systemach i wymiarach
Kodeks pracy dopuszcza możliwość stosowania pracy zmianowej w każdym systemie czasu pracy, a więc w systemie podstawowym, równoważnym, systemie pracy w ruchu ciągłym, przerywanym czasie pracy, systemie skróconego tygodnia pracy, pracy weekendowej i skróconego czasu pracy. Wątpliwości budzi jedynie połączenie pracy zmianowej z pracą zadaniową. Od strony teoretycznej zabieg ten jest dopuszczalny, jednak w praktyce przeciwstawia się temu istota obu systemów czasu pracy. O czasie wykonywania pracy zadaniowej decyduje sam pracownik, natomiast pracę zmianową planuje się z wyprzedzeniem i wyznacza się jej określone ramy czasowe.
Godziny nadliczbowe w zadaniowym systemie czasu pracy >>
W pełni dopuszczalna jest zmianowość w przypadku zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy.
Przykład
Dział dostaw spółki z o.o. funkcjonuje w godzinach od 8.00 do 16.00. Czterech pracowników jest w nim zatrudnionych na pełny etat, a sześciu na pół etatu. Aby zapewnić płynną obsługę zamówień w ciągu całego dnia pracy, pracownicy zatrudnieni na część etatu pracują w systemie dwuzmianowym. Trzech z nich rozpoczyna pracę w godzinach przedpołudniowych (I zmiana), a kolejnych trzech w godzinach popołudniowych (II zmiana). Po miesiącu następuje zmiana pory wykonywania pracy.
Praca zmianowa jest dozwolona w niedziele i święta (art. 15110 pkt 3 k.p.). Jednak przepisu tego nie sposób czytać z pominięciem poprzedzającego go art. 1519a k.p., zakazującego pracy w palcówkach handlowych w święta. Zakaz ma charakter bezwzględny i obowiązuje niezależnie od sposobu organizacji pracy w tego typu zakładach pracy.
Okresy odpoczynku
Pracownikom pracującym w ramach pracy zmianowej zapewnia się minimalne okresy odpoczynku. W każdej dobie jest to co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Odpoczynek tygodniowy został skrócony w porównaniu do podstawowego okresu, który powinien trwać nieprzerwanie przez 35 godzin i obejmować co najmniej 11 godzin dobowego odpoczynku. W przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika, w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować mniejszą liczbę godzin, jednak nie może być krótszy niż 24 godziny (art. 133 § 2 k.p.). Skrócenie tygodniowego okresu odpoczynku może się wiązać z koniecznością przesunięcia momentu rozpoczęcia zmiany przez pracowników po przepracowaniu wyznaczonego okresu, a tym samym ze skróceniem czasu na wypoczynek.
Wpływ dyżuru na odpoczynek pracownika >>
Przykład
Pracownik przechodzi na inną zmianę, która rozpoczyna się w poniedziałek o 8.00 rano. Aby zapewnić pracownikowi minimalny okres tygodniowego odpoczynku (24 godziny), powinien on zakończyć pracę w poprzednim tygodniu najpóźniej w niedzielę o godzinie 8.00 rano.
Co do zasady odpoczynek powinien przypadać w niedzielę. Jeśli jednak praca zmianowa jest połączona z pracą w niedziele i święta, odpoczynek może przypadać w innym dniu niż niedziela. Zastrzec przy tym należy, że pracownik pracujący w niedziele powinien korzystać z niedzieli wolnej od pracy co najmniej raz na 4 tygodnie.
Podstawa prawna:
- art. 128, 133, 146, 150, art. 1519a–15112 Kodeksu pracy,
- art. 2 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (DzU WE L 299 z 18.11.2003 r., s. 9; DzU UE Polskie wydanie specjalne 2004 r., rodz. 5, t. 4, s. 381).