Kodeks pracy nie wyjaśnia pojęć kwalifikacje zawodowe i uprawnienia posiadane przez pracownika, choć posługuje się nimi dosyć często. Pojęciom tym (szczególnie kwalifikacjom zawodowym) można przypisać wiele znaczeń.
Złożone pojęcie kwalifikacji
W pojęciu kwalifikacje zawodowe (będącym elementem szerszego pojęcia kwalifikacji danej osoby) mieszczą się cechy osobowości pracownika, jego wykształcenie, doświadczenie zawodowe związane ze stażem pracy. Elementy te mogą wskazywać na praktyczne umiejętności pracownika niezbędne do prawidłowego wykonywania danej pracy.
Kwalifikacje zawodowe pracowników wymagane do wykonywania pracy określonego rodzaju lub na określonym stanowisku mogą być ustalane w przepisach wewnątrzzakładowych (np. układzie zbiorowym pracy) lub w przepisach szczególnych.
Podnoszenie kwalifikacji – obowiązek czy dobra wola pracodawcy
Cechą charakterystyczną pojęcia kwalifikacje zawodowe jest obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikowi ich podnoszenia (art. 17 i art. 94 pkt 6 k.p.). Jest to istotna powinność pracodawcy, która została podniesiona do rangi podstawowej zasady prawa pracy. Nie znaczy to jednak, że pracodawca jest zobowiązany do samodzielnego szkolenia pracownika, a jedynie ułatwiania podnoszenia kwalifikacji.
Zasady podnoszenia kwalifikacji zawodowych >>
Obowiązek ten nie oznacza jednak, że pracownik może domagać się od pracodawcy zorganizowania i przeprowadzenia określonego rodzaju szkolenia, np. komputerowego (wyrok SN z 25 maja 2000 r., I PKN 657/99).
Sąd Najwyższy wskazał, że do pracodawcy należy „ułatwianie” podnoszenia kwalifikacji, przez co należy rozumieć nieodmawianie bez uzasadnionych przyczyn zgody na korzystanie z wybranej przez pracownika formy kształcenia oraz tworzenie pozytywnej atmosfery wobec uczących się pracowników (uzasadnienie uchwały z 10 marca 2005 r., II PZP 2/05).
Obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikowi podnoszenia kwalifikacji zawodowych znalazł rozwinięcie w art. 1031–1036 dodanych do Kodeksu pracy ustawą nowelizująca z 20 maja 2010 r. Pierwszy z tych przepisów wskazuje, że przez podnoszenie kwalifikacji zawodowych rozumie się zdobywanie lub uzupełnianie wiedzy i umiejętności przez pracownika, z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą.
W definicji nie wskazuje się, że podnoszenie kwalifikacji zawodowych musi być związane z rodzajem aktualnie wykonywanej przez pracownika pracy (określonej w umowie o pracę). Stanowisko w tej sprawie zajęło Ministerstwo Pracy. Wynika z niego, że nowe przepisy Kodeksu pracy dotyczą przede wszystkim podnoszenia kwalifikacji zawodowych w ramach pracy aktualnie wykonywanej przez pracownika, ale również będą mogły mieć zastosowanie w przypadku, gdy planowany jest awans pracownika lub też pracodawca zamierza zaproponować mu inne warunki pracy, np. pracę na innym stanowisku ze względu na zmianę profilu działalności firmy.
Niezbędne posiadanie uprawnień
O ile w ramach pojęcia kwalifikacji zawodowych pracownika (oprócz elementów formalnych) można mówić o kwestiach podlegających ocenie pracodawcy (np. cechy osobowościowe pracownika), o tyle pojęcie uprawnień należy łączyć z formalnym upoważnieniem do wykonywania przez pracownika danego (szczególnego) rodzaju pracy lub zawodu. Wykonywanie niektórych zawodów uzależnione jest bowiem od posiadania niezbędnych uprawnień zawodowych. Dotyczy to np. zawodu lekarza, kierowcy, sędziego, pilota itp. W związku z tym osoby, które nie posiadają tych uprawnień, nie mają prawa do wykonywania danego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska.
Konsekwencje utraty uprawnień
Kodeks pracy nie definiuje pojęcia uprawnień pracownika. Określa jedynie możliwe konsekwencje utraty takich uprawnień. Rodzaj tych konsekwencji prawnych uzależniony jest dodatkowo od tego, czy do utraty uprawnień dochodzi na skutek zawinionego zachowania pracownika czy też nie. Utrata tych uprawnień z reguły powoduje, że dalsze zatrudnienie pracownika na danym stanowisku staje się niemożliwe.
Jak rozwiązać umowę o pracę z pracownikiem, który całkowicie utracił zdolność do wykonywania pracy >>
Z powodu utraty uprawnień zawodowych pracodawca może rozwiązać z pracownikiem umowę o pracę ze skutkiem natychmiastowym (art. 52 § 1 pkt 3 k.p.), jeżeli nastąpiło to z przyczyn zawinionych przez pracownika (wina umyślna lub rażące niedbalstwo) i dotyczy zatrudnienia na danym stanowisku.
Przyczyny utraty tych uprawnień mogą być różne i wynikać zarówno z naruszenia przez pracownika obowiązków pracowniczych lub zasad etyki zawodowej, jak i z dopuszczenia się wykroczenia lub przestępstwa.
Utrata uprawnień może nastąpić w drodze wyroku sądowego w wyniku zastosowania jednego ze środków karnych przewidzianych w art. 39 k.k., np. zakazu:
- zajmowania określonych stanowisk,
- wykonywania określonego zawodu,
- prowadzenia określonej działalności.
Możliwe jest też pozbawienie stosownych uprawnień na podstawie decyzji administracyjnej, na mocy której cofa się – w związku ze skazaniem za popełnione przestępstwo – zezwolenie na: wykonywanie danego zawodu lub posiadanie określonego uprawnienia, a także decyzji upoważnionego do tego organu organizacji zawodowej.
Pozyskiwanie informacji o karalności pracownika >>
Jak wskazał Sąd Najwyższy, utrata uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku może też uzasadniać rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia, jeżeli pracownik został pozbawiony tych uprawnień ze swojej winy wskutek naruszenia pracowniczych obowiązków i dopuszczenia się wykroczenia lub przestępstwa. Chodzi tu zatem nie tyle o sam zawiniony czyn pracownika, ile o stwierdzenie jego skutków w sferze uprawnień zawodowych (wyrok z 26 października 1984 r., I PRN 142/84).
Przykład
Pracownik zatrudniony jako lekarz w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej popełnił przestępstwo, w którego wyniku ucierpiał jego pacjent. Lekarz został skazany wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem na okres 3 lat. Sąd zastosował wobec niego także środek karny w postaci zakazu wykonywania zawodu lekarza przez 3 lata. W tej sytuacji nastąpiła zawiniona utrata uprawnień do wykonywania zawodu lekarza, co daje podstawy do rozwiązania umowy w trybie art. 52 § 1 pkt 3 k.p.
Jeśli natomiast pracownik utracił uprawnienia z przyczyn przez siebie niezawinionych (np. ze względów zdrowotnych), wówczas pracodawca może dokonać wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy albo wypowiedzieć temu pracownikowi umowę o pracę w sposób definitywny.
Podstawa prawna:
- art. 17, art. 52 § 1 pkt 3, art. 94 pkt 6, art. 1031–1036, art. 2373 § 1 i 2 Kodeksu pracy,
- art. 39 pkt 2 Kodeksu karnego.
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 26 października 1984 r. (I PRN 142/84, OSNC 1985/7/99),
- wyrok SN z 25 maja 2000 r. (I PKN657/99, OSNP 2001/22/660),
- uchwała SN z 10 marca 2005 r. (II PZP 2/05, OSNP 2005/16/240).