Najważniejsze dla pracodawcy różnice między dyżurem i pogotowiem do pracy wynikają z różnego charakteru tych instytucji. Szczególną uwagę zwracamy m.in. na zakres podmiotów uprawnionych do stosowania tych form wykonywania pracy, jak również odmienne rozliczanie czasu pracy.
Specyfika dyżuru
Dyżur jest stosowany w sytuacji, gdy po godzinach normalnej pracy zachodzi konieczność pozostania w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Nie ma jednak pewności, czy w ogóle zaistnieje potrzeba pracy w trakcie dyżuru. Zasadniczo czas pełnienia dyżuru nie jest też zaliczany do czasu pracy, choć jego część lub nawet całość może zostać wliczona do czasu pracy, gdy podczas dyżuru praca faktycznie będzie wykonywana. Z reguły taka praca będzie pracą w nadgodzinach, za którą przysługuje pracownikowi normalne wynagrodzenie oraz dodatek (art. 1511 § 1 i 2 k.p.) lub czas wolny (art. 1512 k.p.).
Wynagrodzenie za czas dyżuru i za czas interwencji w trakcie dyżuru>>
Pełnienie dyżuru jest jednym z podstawowych obowiązków pracownika, który może być powierzony na podstawie polecenia służbowego. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w zachowującym aktualność wyroku z 31 stycznia 1978 r., obowiązek pełnienia dyżuru nie wynika z odrębnego tytułu prawnego, ale jest jednym z obowiązków pracowniczych. Stanowi on dodatkowe zadanie robocze po normalnych godzinach pracy, bez względu na to, czy zadanie to mieściło się w ramach uzgodnionego rodzaju pracy, czy też wykraczało poza ten rodzaj.
Dyżur może być pełniony w różnych miejscach – w zakładzie pracy, w innym wyznaczonym przez pracodawcę miejscu, np. na terenie zakładu klienta, w oddziale, itp. Może być również pełniony w formie dyżuru telefonicznego w domu pracownika. Zasadniczo za czas dyżuru, w trakcie którego pracownik nie wykonywał pracy, nie przysługuje mu wynagrodzenie, lecz czas wolny w takim samym wymiarze, w jakim pełnił dyżur, np. 3 godziny dyżuru = 3 godziny czasu wolnego. Wyjątkowo, w sytuacji gdy nie ma możliwości udzielenia pracownikowi czasu wolnego (np. koniec okresu rozliczeniowego), przysługuje mu wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania 60% wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak dyżuru domowego. Za taki dyżur zawsze przysługuje jedynie czas wolny. Pełnienie dyżuru nie może naruszać okresów odpoczynku dobowego oraz tygodniowego.
Przykład
Pracownik firmy zatrudniony jest w podstawowym systemie czasu pracy, tj. po 8 godzin dziennie. W związku z tym pracodawca może polecić pracownikowi pełnienie dyżuru przez 5 godzin. Natomiast inny pracownik tego samego zakładu pracy zatrudniony w równoważnym systemie czasu pracuje tego dnia np. 12 godzin, przez co dyżur może pełnić tylko przez 1 godzinę.
Pozostawanie w pogotowiu do pracy
Pogotowie do pracy to w rzeczywistości nazwa używana potocznie dla określenia pracy w równoważnym systemie czasu pracy, w którym dopuszczalne jest wydłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 16 godzin w 1-miesięcznym okresie rozliczeniowym. Ten system czasu pracy można zastosować przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy. Praca w takich warunkach charakteryzuje się zmienną intensywnością i polega na stałym przeplataniu się okresów pracy z okresami czekania w pogotowiu do pracy.
W jakich przypadkach można wprowadzać poszczególne systemy czasu pracy>>
Taki system pracy jest stosowany wtedy, gdy pracownik pozostaje w gotowości do pracy, a okresy wykonywania pracy są stałą częścią zatrudnienia i wynikają ze specyfiki pracy. W tym systemie nie można jedynie przewidzieć, kiedy dokładnie nastąpi czas wykonywania pracy podczas całego okresu przebywania w pogotowiu do pracy. Za przykład może posłużyć wykonywanie pracy przy rozładunku i załadunku towaru, gdzie wykonywanie pracy jest uzależnione od momentu, w którym przyjedzie samochód dostawczy. Przepisy nie określają liczby godzin pracy ani liczby godzin pogotowia w ramach jednej dniówki roboczej. W praktyce relację tę określają potrzeby zakładu pracy.
Pogotowie do pracy nie może być pełnione w domu pracownika. Jest pełnione w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, z reguły w zakładzie pracy.
W przeciwieństwie do dyżuru czas pogotowia do pracy jest w całości zaliczany do czasu pracy, a zatem pracownik otrzymuje za niego normalne wynagrodzenie wynikające z umowy o pracę.
W przypadku 16-godzinnej dniówki pracownik nie ma możliwości wykorzystania 11-godzinnego nieprzerwanego dobowego odpoczynku. W zamian za to po zakończeniu pracy na takiej wydłużonej dniówce pracownikowi przysługuje odpoczynek w wymiarze odpowiadającym co najmniej liczbie przepracowanych godzin niezależnie od wymiaru odpoczynku tygodniowego, np. po 16 godzinach pracy przysługuje co najmniej 16 godzin odpoczynku dobowego (choć odpoczynek ten może być dłuższy).
Podstawa prawna:
- art. 136 oraz art. 1515 Kodeksu pracy,
- wyrok SN z 31 stycznia 1978 r. (I PRN 147/77, ONSC 1978/7/126).