Pracodawca ma możliwość wprowadzenia zmian do umowy o pracę zarówno mniej, jak i bardziej korzystnych dla pracownika. Wymaga to jednak zastosowania określonych procedur prawnych. Zmienione mogą zostać przede wszystkim warunki pracy, a więc jej rodzaj, miejsce oraz czas pracy, a także wynagrodzenie pracownika. Takie zmiany w umowie pracodawca może wprowadzić za pomocą wypowiedzenia zmieniającego wynikającego z art. 42 § 1 k.p. Jest ono jednostronną czynnością prawną, a więc nie wymaga zgody pracownika. W razie odmowy przyjęcia przez pracownika zaproponowanych przez pracodawcę zmian umowa o pracę ulega rozwiązaniu z upływem okresu wypowiedzenia (art. 42 § 3 k.p.). Jednak czasami pracodawcom zależy na zmianie samego rodzaju umowy.
Wypowiedzenie zmieniające
Wypowiedzeniem zmieniającym nie można zmienić każdego elementu umowy o pracę. Dotyczy to w szczególności rodzaju umowy. W uchwale w składzie 7 sędziów z 28 kwietnia 1994 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że „nie jest dopuszczalna – przez dokonanie wypowiedzenia zmieniającego (art. 42 § 1 k.p.) – zmiana rodzaju umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony na umowę na czas określony”.
Wypowiedzenie zmieniające dotyczy warunków płacy i/lub pracy, natomiast zmiana rodzaju umowy jest zmianą istotnego elementu umowy o pracę, ale nie jej warunków. W uzasadnieniu sąd wskazał, że pojęcie „rodzaj umowy” oznacza czas trwania umowy i jego celem jest rozróżnienie umów bezterminowych od umów terminowych. Z kolei pojęcie „warunki umowy o pracę” oznacza – obligatoryjne lub fakultatywne – składniki umowy, które określają jej treść, w szczególności: rodzaj pracy, termin jej rozpoczęcia oraz wynagrodzenie odpowiadające rodzajowi pracy (art. 29 § 1 k.p.). Dlatego też zmiana rodzaju umowy w ocenie Sądu wykracza poza pojęcie „warunki pracy i płacy” z art. 42 k.p.
Poza tym zmiana rodzaju umowy w trybie wypowiedzenia zmieniającego ograniczałaby ochronę pracownika przed nieuzasadnionym wypowiedzeniem umowy o pracę. W razie nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia pracownikowi przysługują roszczenia określone w art. 45–51 k.p. (tj. orzeczenie o bezskuteczności wypowiedzenia, o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach, o odszkodowanie). Natomiast w razie odmowy przyjęcia nowych warunków przedstawionych w wypowiedzeniu zmieniającym umowa o pracę ulega rozwiązaniu z upływem okresu wypowiedzenia (art. 42 § 3 k.p.), a pracownik traci możliwość dowodzenia, że wypowiedzenie było nieuzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. W tym przypadku zachowuje tylko niektóre roszczenia wynikające z tego przepisu i to pod warunkiem udowodnienia, że wypowiedzenie zmieniające nastąpiło z naruszeniem trybu ustalonego w art. 42 § 2–4 k.p.
WAŻNE!
Przekształcenie umowy bezterminowej w terminową w drodze wypowiedzenia zmieniającego, mimo że jest niezgodne z prawem, jest jednak skuteczne i może być wzruszone przez orzeczenie sądu przywracające do pracy na poprzednich warunkach (wyrok SN z 19 stycznia 2000 r.). Pracownik może wnieść do sądu odwołanie od takiego wypowiedzenia w ciągu 7 dni od doręczenia pisma wypowiadającego umowę o pracę (art. 264 § 1 k.p.).
Porozumienie zmieniające
Do zmiany umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony na umowę o pracę na czas określony może natomiast dojść w drodze porozumienia między pracodawcą a pracownikiem, czyli tzw. porozumienia zmieniającego. Porozumienie stron co do zmiany rodzaju umowy jest dopuszczalne i skuteczne mimo braku regulacji kodeksowych w tym zakresie (wyrok SN z 5 sierpnia 1980 r.). Jest ono dwustronną czynnością prawną (a więc konieczna jest zgoda pracownika), na podstawie której strony składają zgodne oświadczenie woli co do zmiany treści lub podstawy nawiązania stosunku pracy. Zakres zmian wprowadzonych takim porozumieniem jest więc dowolny, jednak z zastrzeżeniem, że jego postanowienia nie będą mniej korzystne, niż to wynika z przepisów prawa pracy (art. 18 § 1 i 2 k.p.). Porozumienie zmieniające powinno być zawarte na piśmie i dokładnie wskazywać, od kiedy nastąpi zmiana rodzaju umowy o pracę. Jeżeli strony nie określiły tego terminu, to zmiana następuje automatycznie z chwilą zawarcia porozumienia.
WAŻNE!
Do porozumienia zmieniającego nie mają zastosowania przepisy dotyczące wypowiedzenia umowy o pracę, a więc nie stosuje się okresów wypowiedzenia.
Zawarte porozumienie jest wiążące dla obu stron, wobec tego pracownik nie może swobodnie cofnąć zgody na ustaloną w nim z pracodawcą zmianę rodzaju umowy. Odwołanie zgody jest możliwe i skuteczne tylko wówczas, gdy doszło do pracodawcy jednocześnie z jego oświadczeniem lub wcześniej (art. 61 § 1 k.c.). W przeciwnym wypadku pracownik może powoływać się wyłącznie na wady swojego oświadczenia woli (art. 62–68 k.c.).
Zmiana rodzaju umowy w trybie porozumienia zmieniającego może objąć pracowników w wieku przedemerytalnym, szczególnie chronionych związkowców lub kobiety w ciąży, ponieważ nie ma tu zastosowania art. 42 § 2 k.p.
Wypowiedzenie definitywne
Jeżeli pracownik nie wyrazi zgody na podpisanie porozumienia zmieniającego rodzaj umowy, pracodawcy pozostaje jeszcze wypowiedzenie definitywne (art. 32 k.p.). Po złożeniu pracownikowi wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony pracodawca może zaproponować zwalnianemu zatrudnienie go na podstawie umowy o pracę na czas określony (czyli złożyć ofertę). Nie będzie wówczas podstaw do uznania takiej oferty za wypowiedzenie zmieniające określone w art. 42 k.p. Ponieważ brak w prawie pracy regulacji w tym zakresie, do przedstawionej przez pracodawcę oferty ponownego zatrudnienia na innej podstawie (inny rodzaj umowy o pracę) będą miały zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.). Odnosi się to w szczególności do przepisów dotyczących terminu do udzielenia odpowiedzi i czasu związania tą ofertą pracodawcy. Wypowiedzenie warunków pracy i zaproponowanie po upływie okresu wypowiedzenia zatrudnienia na podstawie umowy o pracę nakładczą nie stanowi wypowiedzenia zmieniającego, gdyż w istocie jest to definitywne wypowiedzenie umowy o pracę (wyrok SN z 18 stycznia 1989 r., I PRN 62/88, OSP 1990/4/204).
Podstawa prawna:
- art. 18 § 1 i 2, art. 29 § 1, art. 32, 42, 45–51, art. 264 § 1, art. 300 Kodeksu pracy,
- art. 61 § 1, art. 62–68 Kodeksu cywilnego,
- orzecznictwo Sądu Najwyższego:
– wyrok z 19 stycznia 2000 r. (I PKN 495/99, OSNP 2001/11/376),
– wyrok z 5 sierpnia 1980 r. (I PR 52/80, PiZS 1982/6/57),
– wyrok z 18 stycznia 1989 r. (I PRN 62/88, OSP 1990/4/204),
– uchwała SN z 28 kwietnia 1994 r. (I PZP 52/93, OSNP 1994/11/169).