Pracownicza odpowiedzialność materialna ma na celu umożliwienie pracodawcy uzyskania od podwładnego odszkodowania w przypadku, gdy w sposób zawiniony naraził on firmę na szkodę. Kodeks pracy przewiduje dwa rodzaje odpowiedzialności. Powszechną – obejmującą wszystkich pracowników i kwalifikowaną – która powstaje, gdy pracownikowi w ramach dodatkowej umowy powierzono mienie pracodawcy do wyliczenia się lub zwrotu. W obydwu przypadkach Kodeks pracy przewiduje możliwość uwolnienia się pracownika – w części lub całości – z obowiązku zapłaty pracodawcy odszkodowania za spowodowanie szkody w jego mieniu.
Podstawy odpowiedzialności
Odpowiedzialność materialna pracownika powstaje automatycznie z chwilą nawiązania stosunku pracy. Pracownik jest zobowiązany do dbałości o mienie pracodawcy. Ponosi zatem odpowiedzialność materialną za szkodę wyrządzoną firmie wtedy, gdy powstała ona wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków. Oznacza to, że podwładny, który dołożył wymaganej staranności do wykonania swoich zadań, a mimo to naraził pracodawcę na szkodę, nie będzie ponosił odpowiedzialności za tę szkodę. Szkody powstałe wskutek tego rodzaju zachowania mieszczą się w granicach ryzyka gospodarczego pracodawcy.
Istotnym warunkiem odpowiedzialności pracownika jest wina. Występuje ona w dwóch rodzajach: winy umyślnej i nieumyślnej. Rozróżnienie stopnia winy ma dla pracownika zasadnicze znaczenie. W ogólnej regule odpowiedzialności, przy winie umyślnej podwładny odpowiada w pełnej wysokości za wyrządzoną szkodę. Podobnie jest w przypadku szkody w mieniu powierzonym pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia.
WAŻNE
Pracownik umyślnie powodujący szkodę w mieniu pracodawcy będzie musiał zapłacić odszkodowanie obejmujące rzeczywistą stratę oraz pokryć nieosiągnięte korzyści, które firma mogłaby uzyskać, gdyby pracownik nie wyrządził szkody.
Inaczej jest w razie winy nieumyślnej. Pracownik odpowiada wtedy w wysokości wyrządzonej szkody. Odszkodowanie nie może jednak przewyższać kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody.
Różnice między rodzajami odpowiedzialności polegają na odmiennym rozkładzie ciężaru dowodu. W ogólnej regule szef musi udowodnić podwładnemu winę oraz normalny związek przyczynowy między powstaniem albo zwiększeniem szkody a zachowaniem się pracownika. Nieudowodnienie jednego z tych elementów skutkuje oddaleniem powództwa, w razie skierowania sprawy na drogę sądową. Natomiast przy mieniu powierzonym szef nie ma obowiązku udowodnienia winy podwładnego. Wystarczy jedynie, że wykaże wystąpienie szkody. Istotne jest przy tym, że pracodawca musi wykazać nie „jakąkolwiek” czy „przybliżoną” szkodę, ale dokładnie określić jej wysokość. Z samego faktu, że mienie zostało prawidłowo powierzone, wypływa wniosek, że ujawnione w nim braki są następstwem zaniedbań pracownika (uchwała Sądu Najwyższego z 29 grudnia 1975 r., sygn. akt V PZP 13/75; OSNC 1976/2/19).
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 14 maja 1998 r. (sygn. akt I PKN 129/98, OSNP 1999/11/358), jedynym wymogiem prawidłowego powierzenia mienia jest to, aby znany był jego rodzaj lub wartość oraz aby pracownik miał możliwość sprawowania nad nim pieczy.
KORZYŚCI (+)
Pracodawca przy właściwym powierzeniu pracownikowi mienia do zwrotu lub wyliczenia i spowodowaniu w nim szkody nie musi udowodnić pracownikowi winy w działaniu.
Działanie w granicach ryzyka
Pracownik nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Kodeks pracy nie definiuje jednak tego pojęcia. Wobec tego przyjęcie działania w granicach dopuszczalnego ryzyka zależy od konkretnej sytuacji. W orzecznictwie przyjmuje się, że ryzyko zachodzi wtedy, gdy powstałej szkody nie można przypisać pracownikowi. W związku z tym pracownik, który, działając w interesie pracodawcy, poświęca mniejsze dobro dla ratowania większego, nie ponosi odpowiedzialności materialnej za zniszczenia dobra mniejszego (wyrok SN z 8 października 1981 r., sygn. akt IV PR 301/81; OSNC 1982/2–3/43).
Ryzyko działalności pracodawcy dotyczy w szczególności podjęcia nowego rodzaju produkcji, co może być połączone ze stratą. Podjęcie takiego ryzyka może być tylko wtedy uznane za uzasadnione, jeżeli istnieje, chociażby z przeważającym prawdopodobieństwem, szansa na powodzenie (wyrok SN z 12 stycznia 1972 r., sygn. akt II PR 307/71).
Brak warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia, będący wynikiem trudności organizacyjnych, należy włączyć do dziedziny ryzyka związanego z działalnością zakładu, którego to ryzyka pracownik nie ponosi (wyrok SN z 14 marca 1975 r., sygn. akt II PR 187/74; OSNC 1975/12/177).
PRZYKŁAD
Dyrektor firmy zawarł z pracownikiem terminową umowę o pracę na okres 6 lat. W drodze aneksu po kilku miesiącach obowiązywania umowy zmieniono jej treść w ten sposób, że usunięto klauzulę dopuszczającą jej rozwiązanie przed upływem terminu, na jaki została zawarta. Po odwołaniu dyrektora osoba, która go zastąpiła, postanowiła zerwać umowę z pracownikiem mimo braku niezbędnej klauzuli. Pracownik wystąpił do sądu o wypłatę odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy. Pracodawca w odrębnym procesie zażądał od byłego dyrektora zasądzenia odszkodowania za szkodę, którą poniosła firma w związku z obowiązkiem wypłacenia świadczenia na rzecz pracownika zwolnionego bezprawnie. Sąd oddalił to żądanie stwierdzając, że dyrektor działał w zakresie dozwolonego ryzyka. Zwrócił uwagę, że dokonywanie czynności z zakresu prawa pracy, w tym zawieranie umów o pracę, należy na ogół do legalnych i typowych czynności prawa pracy. Pracownik dokonujący w imieniu pracodawcy typowych czynności prawa pracy, które pozostają w normalnym związku z działalnością pracodawcy, nie powinien być obarczony ryzykiem podejmowania takich decyzji, chyba że były to czynności oczywiście sprzeczne z przepisami prawa (wyrok SN z 15 marca 2007 r., sygn. akt I PK 252/06; OSNP 2008/7–8/102).
Ograniczenie odszkodowania
Pracownik zostaje zwolniony z części odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy w takim zakresie, w jakim udowodni, że pracodawca albo osoba trzecia przyczyniła się do powstania lub zwiększenia szkody. Takie uprawnienie pracownika wynika z art. 117 § 1 Kodeksu pracy. Przepis ten nie może jednak stanowić podstawy do całkowitego zwolnienia pracownika od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Umożliwia on jedynie ograniczenie odszkodowania pracownika do kwoty 3-miesięcznego wynagrodzenia w zakresie dotyczącym szkody wyrządzonej przez pracownika lub inne osoby. Nie każde jednak uchybienie pracodawcy stanowi o jego przyczynieniu się do powstania lub zwiększenia szkody. Zgodnie z orzecznictwem, taką przyczynę może stanowić tylko to uchybienie, które pozostaje w normalnym związku przyczynowym z powstałą szkodą i bez którego szkoda w ogóle lub w takich rozmiarach by nie powstała (wyrok SN z 14 maja 1998 r., sygn. akt I PKN 120/98; OSNP 1999/10/341).
Za przyczynienie się pracownika do powstania szkody można uznać niewyznaczenie następcy materialnie odpowiedzialnego w czasie choroby kierownika budowy i nieprzeprowadzenie inwentaryzacji (wyrok SN z 7 grudnia 1984 r., sygn. akt IV PR 218/84; OSNC 1985/8/122).
Przyczynienie się zakładu pracy do szkody brane jest pod uwagę dopiero po ustaleniu wysokości szkody. Okoliczność wyłączająca możliwość ustalenia istnienia szkody nie uzasadnia przypisania zakładowi pracy lub innej osobie przyczynienia się do szkody (wyrok SN z 4 maja 1979 r., sygn. akt IV PR 92/79).
Przyczyny niezależne od pracownika
Pracownik może zwolnić się od odpowiedzialności za szkodę powstałą w powierzonym mu mieniu z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się w takim zakresie, w jakim wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych. Taką przyczyną może być niezapewnienie przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia, mimo sygnałów ze strony pracownika. Pracownik może się uwolnić w całości od odpowiedzialności tylko wówczas, gdy wykaże, że mimo dołożenia wszelkich starań niedobór powstał z przyczyn od niego niezależnych (wyrok SN z 27 października 1982 r., sygn. akt IV PR 308/82; OSP 1983/7–8/178). W przeciwnym razie możliwe jest jedynie częściowe uwolnienie się pracownika od odpowiedzialności materialnej (wyrok SN z 29 grudnia 1978 r., sygn. akt IV PR 331/78).
W wyroku z 20 października 2009 r. (sygn. akt I PK 87/09) Sąd Najwyższy wskazał, że możliwe jest uwolnienie się pracownika od pełnej odpowiedzialności za szkodę w mieniu powierzonym również w przypadku udowodnienia, że szkoda powstała głównie (a nie tylko wyłącznie) z przyczyn, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Konieczne jest jednak, aby pracownik udowodnił tę okoliczność z wysokim stopniem prawdopodobieństwa. Rozstrzygnięcie o odpowiedzialności za szkodę musi przy tym uwzględniać nie tylko wszelkie zaniedbania ze strony pracodawcy, ale i pracownika.
Wyłączenie stosowania zasad odpowiedzialności za mienie powierzone z tego powodu, że szkoda powstała „z przyczyn niezależnych” od pracownika, nie musi prowadzić do wniosku, że pracownik w ogóle zostaje uwolniony od ponoszenia odpowiedzialności materialnej za szkodę. Odpowiada jednak wtedy za szkodę na zasadach ogólnych (wyrok SN z 26 marca 2009 r., sygn. akt II PK 241/08).
Pracownicy najczęściej za przyczynę niezależną od siebie uznają kradzież mienia powierzonego. Sąd Najwyższy w wyroku z 9 maja 2000 r. (sygn. akt I PKN 621/99, OSNP 2001/20/612) przyjął, że kradzież mienia nie jest niezależną od pracownika przyczyną powstania szkody w powierzonym mu mieniu. W ocenie Sądu Najwyższego okoliczność ta może być przez pracownika zawiniona w takim znaczeniu, że umożliwiło ją nienależyte wykonywanie obowiązku pieczy nad mieniem powierzonym do zwrotu lub z obowiązkiem wyliczenia się. Można więc uznać, zdaniem Sądu Najwyższego, że pracownik swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) przyczynił się do dokonania kradzieży, a w konsekwencji do powstania szkody w powierzonym mu mieniu.
Podstawa prawna
- art. 114 – art. 117, art. 124 § 3, art. 127 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)