Praca w godzinach nadliczbowych
Pracę w godzinach nadliczbowych stanowi praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy. Kodeks pracy dopuszcza pracę w godzinach nadliczbowych w dwóch przypadkach:
- w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- jeżeli wynika to ze szczególnych potrzeb pracodawcy (art. 151 § 1k.p.).
Interpretacja pierwszej ze wskazanych powyżej okoliczności nie sprawia problemu i nie wzbudza kontrowersji. Obejmuje ona sytuacje nadzwyczajne, których nie można było przewidzieć i które wymagają nadzwyczajnych zachowań, np. powódź, pożar, awaria maszyny.
Problemy interpretacyjne wywołuje natomiast druga z przesłanek pracy w godzinach nadliczbowych. Ustawodawca nie zdefiniował szczególnych potrzeb pracodawcy. W związku z tym pojęcie to stało się przedmiotem rozważań doktryny i judykatury. W ich ocenie szczególne potrzeby pracodawcy stanowią okoliczności specjalne, niecodzienne, odróżniające się od zwykłych potrzeb związanych z prowadzoną działalnością (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2000 r., sygn. akt I PKN 667/99).
Zobacz serwis: Kodeks pracy
Odmowa pracy w godzinach nadliczbowych
Powierzenie pracownikowi pracy w godzinach nadliczbowych następuje w drodze polecenia pracodawcy. Sprawuje on bowiem kierownictwo nad organizacją procesu pracy w zakładzie pracy (zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2009 r., sygn. akt II PK 248/08). Pracownik może odmówić jednak wykonania przedmiotowego polecenia, jeżeli jest ono sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego.
Odmowa pracy w godzinach nadliczbowych z uwagi na sprzeczność z przepisami prawa winna mieć miejsce, jeżeli polecenie pracodawcy narusza konkretny przepis prawa, w szczególności:
- art. 151 § 2 k.p. - zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia;
- art. 178 § 1 k.p. - zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych pracownic w ciąży;
- art. 178 § 2 k.p. - zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia;
- art. 203 § 1 k.p. - zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych młodocianego;
- art. 15 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 2046 z późn. zm.) - zakaz zatrudnienia w godzinach nadliczbowych pracowników tymczasowych.
Naruszenie prawa stanowi również wydanie przez pracodawcę polecenia pracy w godzinach nadliczbowych z pogwałceniem norm dobowego i tygodniowego odpoczynku (art. 132, 133 k.p.).
Polecamy produkt: Kodeks pracy 2017 - praktyczny komentarz z przykładami
Możliwość odmowy wykonania polecenia z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego powstaje, gdy polecenie pracodawcy jest sprzeczne z powszechnie akceptowanymi zasadami postępowania moralnego i etycznego. Pracownik może na przykład odmówić pracy w godzinach nadliczbowych, w sytuacji gdy pracodawca poleca ją pracownikowi, którego członek rodziny znajduję się w stanie ciężkim w szpitalu.
Nie stanowi natomiast okoliczności uzasadniającej odmowę pracy w godzinach nadliczbowych zmęczenie pracownika. Praca w godzinach nadliczbowych jest bowiem wykonywana w warunkach określonego już zmęczenia pracownika i w związku z tym nie uzasadnia odmowy pracownika wykonania polecenia pozostania poza godzinami pracy (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1987 r., sygn. akt I PRN 68/87).
Zobacz: Indywidualne prawo pracy
Sankcje za nieuzasadnioną odmowę pracy w godzinach nadliczbowych
Pracodawca może ukarać pracownika, który bezzasadnie odmówił pracy w godzinach nadliczbowych karą porządkową. W skrajnych przypadkach odmowa wykonania polecenia pracodawcy stanowić może podstawę rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy, w tym także w trybie dyscyplinarnym z uwagi na ciężkie naruszenie przez pracownika jego podstawowych obowiązków (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.).
Zobacz: Wskaźniki i stawki