Pożary oraz zagrożenia z nimi związane dotyczą każdej dziedziny życia, każdej grupy budynków, obiektów budowlanych i terenów, w obrębie których zlokalizowany jest bądź przetwarzany materiał palny oraz gdzie występują czynniki mogące zainicjować niekontrolowane zjawisko palenia się.
Warto pamiętać, że jakość i skuteczność działań w zakresie ochrony przeciwpożarowej uzależniona jest przede wszystkim od zachowań człowieka. O właściwej ochronie przeciwpożarowej decyduje nie tylko dostępność środków finansowych na ten cel, lecz również świadomość podmiotów, na których spoczywa ustawowa odpowiedzialność za zabezpieczenie przed zagrożeniem pożarowym lub innym miejscowym zagrożeniem, a także za realizację działań w sferze organizacyjnej.
Do realizacji podstawowego zakresu działań związanych z ochroną przeciwpożarową zobowiązany jest albo właściciel, zarządca albo, stosownie do zakresu umowy cywilno-prawnej, każdy inny użytkownik obiektu (ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej).
Oznacza to, że obowiązek ten dotyczy:
- przestrzegania przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych,
- wyposażenia budynku, obiektu budowlanego lub terenu w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice,
- zapewnienia konserwacji oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie,
- zapewnienia osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie, bezpieczeństwa i możliwości ewakuacji,
- przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub terenu do prowadzenia akcji ratowniczej,
- zapoznania pracowników z przepisami przeciwpożarowymi,
- ustalenia sposobów postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia.
WAŻNE!
Brak w umowie zapisów określających zakres odpowiedzialności za bezpieczeństwo pożarowe, zawartej pomiędzy ustawowym podmiotem a innym podmiotem faktycznie korzystającym z budynku bądź terenu, przenosi automatycznie odpowiedzialność za ochronę przeciwpożarową na jego właściciela.
Pomimo jasno i jednoznacznie określonych obowiązków, wynikających z ustawy o ochronie przeciwpożarowej, realizacja ich sprawia dużo trudności. Wynika to często z braku wiedzy czy ograniczeń finansowych, a co najgorsze – z niechęci podejmowania jakichkolwiek działań.
WSKAZÓWKA!
Aby móc realizować właściwy nadzór nad stanem ochrony przeciwpożarowej, warto ocenić rzeczywisty stan bezpieczeństwa z punktu widzenia interesanta, kupującego bądź gościa (osób zewnętrznych, niezatrudnionych w budynku). Często pozwala to dostrzec rzeczywiste zagrożenia.
Codzienna praca i przebywanie w znanym z pozoru budynku w pewnym sensie „znieczula” i osłabia zdolności postrzegania zagrożeń. Są one bagatelizowane, a w konsekwencji nie do końca zauważane. Jeśli codziennie spotykamy się ze stanem permanentnego zastawiania wyjść ewakuacyjnych i na pozór nie wiążą się z tym żadne konsekwencje, to taki stan przyjmujemy za normalny. Jednak w momencie zagrożenia sprawy te nie wyglądają już tak samo.
Kontrole wewnętrzne powinny uwzględniać dwie fazy:
- wizję lokalną oraz
- analizę dokumentacji związanej z bieżącym funkcjonowaniem obiektu.
To na ich podstawie można ustalić, czy naruszone zostały warunki bezpieczeństwa pożarowego oraz zidentyfikować potencjalne źródła pożaru bądź wybuchu. Warto, aby ta podejmowana przez pracodawców forma samokontroli uwzględniała ocenę zasadniczo najważniejszych aspektów profilaktyki pożarowej, tj.: warunki ewakuacji ludzi, sprawność techniczną i funkcjonalną urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic oraz stan techniczny instalacji użytkowych obiektu. Nie należy zapominać również o analizie przygotowania miejsc pracy pod względem organizacyjnym do postępowania w przypadku zagrożeń pożarowych i innych miejscowych, np. budowlanych, terrorystycznych, chemicznych itp.
Warunki ewakuacji
Pierwszy z wymienionych powyżej warunków ewakuacji wydaje się najważniejszy i dotyczy w ogólnych założeniach:
- zapewnienia dostatecznej liczby i szerokości wyjść ewakuacyjnych;
- zapewnienia właściwych długości, szerokości i wysokości przejść oraz dojść ewakuacyjnych;
- zapewnienia bezpiecznej pożarowo obudowy i wydzielenia dróg ewakuacyjnych oraz pomieszczeń;
- zabezpieczenia przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych, w tym: stosowania urządzeń zapobiegających zadymieniu lub urządzeń i innych rozwiązań techniczno-budowlanych zapewniających usuwanie dymu;
- zapewnienia oświetlenia awaryjnego (bezpieczeństwa i ewakuacyjnego) oraz przeszkodowego w obiektach, w których jest ono niezbędne do ewakuacji ludzi;
- zapewnienia możliwości rozgłaszania sygnałów ostrzegawczych i komunikatów głosowych przez dźwiękowy system ostrzegawczy w budynkach, dla których jest on wymagany.
W związku z powyższym, z punktu widzenia prawidłowej ewakuacji nie wystarcza usunięcie sprzed wejścia materiałów ograniczających dostęp do drzwi – ważne jest, aby to wyjście było przystosowane do natychmiastowego użycia przez każdego ewakuującego się, a drogi prowadzące do tych drzwi były możliwie najkrótsze, zasadniczo wolne od dymu i wydzielone w sposób zapewniający bezpieczeństwo na czas ewakuacji. Oznakowanie dróg i kierunków do wyjść powinno być przemyślane i, jak określają przepisy, umieszczane „... w sposób zapewniający dostarczenie informacji niezbędnych do ewakuacji”. I nie wystarcza zawieszenie „strzałki” lub innego „zielonego” znaczka, aby system oznakowania był w pełni czytelny.
WSKAZÓWKA!
Aby system oznakowania był czytelny, należy przede wszystkim zrozumieć potrzebę stosowania oznakowywania ewakuacyjnego oraz dostosować się do przestrzegania norm określających (oprócz ogólnych zasad rozmieszczania znaków) również sposób ich „wymiarowania” zapewniający możliwości ich dostrzegania z większych odległości, np. w jednoprzestrzennych, obszernych pomieszczeniach biurowych, handlowych i magazynowych. Prawidłowemu oznakowaniu powinna towarzyszyć analiza zagospodarowania pomieszczeń i układu dróg komunikacyjnych. Częste błędy to również umieszczanie znaków, które nie spełniają norm oraz nie posiadają stosownych dopuszczeń do stosowania w ochronie przeciwpożarowej.
Działania prewencyjne powinny również prowadzić do wskazania przesłanek, na podstawie których przepisy prawa klasyfikują użytkowany istniejący budynek jako zagrażający życiu ludzi. Mogą być to czynniki odnoszące się do wymagań techniczno-budowlanych, a określone w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zm.), w tym:
- szerokość przejścia, dojścia lub wyjścia ewakuacyjnego albo biegu bądź spocznika klatki schodowej służącej ewakuacji mniejsza o ponad jedną trzecią od określonej w przepisach,
- długość przejścia lub dojścia ewakuacyjnego większa o ponad 100% od określonej w przepisach,
- występowanie w pomieszczeniu strefy pożarowej zakwalifikowanej do kategorii zagrożenia ludzi ZL I, ZL II lub ZL V albo na drodze ewakuacyjnej okładziny sufitu lub sufitu podwieszonego z materiału łatwo zapalnego, np. drewnopochodnych okładzin, lub kapiącego pod wpływem ognia, np. ozdobnych paneli styropianowych bądź wykładziny podłogowej z materiału łatwo zapalnego, a także okładziny ściennej z materiału łatwo zapalnego na drodze ewakuacyjnej, jeżeli nie zapewniono dwóch kierunków ewakuacji,
- niewydzielenie ewakuacyjnej klatki schodowej budynku wysokiego innego niż mieszkalny lub wysokościowego w sposób określony w przepisach, to znaczy w sposób zapewniający uzyskanie wydzielonej od pozostałych części budynku pionowej drogi ewakuacyjnej. Wydzielenie to realizowane jest w wyszczególnionych przypadkach, przede wszystkim poprzez ściany mające odpowiednią odporność ogniową oraz drzwi pożarowe w układzie przedsionka,
- niezabezpieczenie przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych wymienionych w przepisach i w sposób w nich określony, tzn.: poprzez stosowanie w obudowanych i zamykanych klatkach schodowych budynków, w zależności od ich wysokości i przeznaczenia, systemów do usuwania dymu (np. z grawitacyjnych bądź mechanicznych systemów oddymiania) lub urządzeń zapobiegających zadymieniu (wytwarzających różnicę ciśnień).
Wymóg ten dotyczy również zabezpieczenia przedsionków przeciwpożarowych przed klatkami schodowymi oraz zastosowania rozwiązań techniczno-budowlanych zabezpieczających przed zadymieniem poziome drogi ewakuacyjne w budynkach wysokich i wysokościowych w strefach pożarowych innych niż mieszkalne (ZL IV),
- brak wymaganego oświetlenia awaryjnego w odniesieniu do strefy pożarowej zakwalifikowanej do kategorii zagrożenia ludzi ZL I, ZL II lub ZL V albo na drodze ewakuacyjnej prowadzącej z tej strefy na zewnątrz budynku.
Podstawowa kwalifikacja pożarowa budynków oraz ich części z uwagi na przeznaczenie i sposób użytkowania stanowiąca podstawę realizacji prawidłowych zabezpieczeń przeciwpożarowych przewiduje następujący podział:
- budynki mieszkalne, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej – charakteryzowane kategorią zagrożenia ludzi, określanej przez przepisy techniczno-budowlane jako ZL. W kategorii tej wyróżnia się następujące grupy obiektów klasyfikowanych odpowiednio jako:
– ZL I – zawierające pomieszczenia przeznaczone do jednoczesnego przebywania ponad 50 osób niebędących ich stałymi użytkownikami, a nieprzeznaczone przede wszystkim do użytku ludzi o ograniczonej zdolności poruszania się,
– ZL II – przeznaczone przede wszystkim do użytku przez ludzi o ograniczonej zdolności poruszania się, takie jak szpitale, żłobki, przedszkola, domy dla osób starszych,
– ZL III – użyteczności publicznej, niezakwalifikowane do ZL I i ZL II,
– ZL IV – mieszkalne,
– ZL V – do zamieszkania zbiorowego, niezakwalifikowane do ZL I i ZL II,
- budynki produkcyjne i magazynowe – określane jako PM,
- budynki służące hodowli inwentarza – określane jako IN (inwentarski).
Lokalizacja w budynku chociażby jednej z wyżej wymienionych nieprawidłowości powinna być nie tyle ostrzeżeniem, co rzeczywistym alarmem o przekroczeniu krytycznego, akceptowalnego w stosunku do budynków użytkowanych, poziomu bezpieczeństwa ludzi. Może to znaleźć konsekwencje w postanowieniach ustawy o Państwowej Straży Pożarnej umożliwiającej organom PSP wstrzymanie robót (prac), zakazanie wyrażone w formie decyzji administracyjnej używania maszyn, urządzeń lub środków transportowych oraz eksploatacji pomieszczeń, obiektów lub ich części.
Urządzenia przeciwpożarowe oraz gaśnice
Kolejnym, poza warunkami ewakuacji, obszarem samokontroli pracodawcy jest analiza stanu wyposażenia obiektu w urządzenia przeciwpożarowe oraz gaśnice, a także regularna kontrola ich technicznej i funkcjonalnej sprawności potwierdzona właściwą dokumentacją. Wymagania przepisów przeciwpożarowych w tym zakresie są jednoznaczne – określają zarówno zasady doboru tych urządzeń, jak i ogólną częstotliwość ich przeglądów. W analizie prawidłowości powierzanych serwisom prac konserwacyjnych nie można zapomnieć o wskazaniach producenta w tym względzie. Dotyczy to również zakresu czynności konserwacyjnych, prób i sprawdzeń. Z reguły jest to określone w dokumentacji techniczno-ruchowej urządzenia, jak również w normach. Należy zwracać szczególną uwagę na dokumentację pozostawianą przez serwisantów i zadać sobie pytanie, czy rzeczywiście określa ona stan techniczny i funkcjonalny urządzeń przeciwpożarowych.
Na stan zabezpieczenia obiektów wpływa nie tylko to, co służy wykrywaniu pożaru, alarmowaniu o pożarze bądź jego zwalczaniu. Ważną rolę odgrywają także instalacje techniczne, bez których normalne funkcjonowanie obiektu byłoby niemożliwe.
Często już na etapie wizualnej oceny stanu technicznego instalacji użytkowych pojawiają się liczne zastrzeżenia. Zdarza się, iż w trakcie użytkowania urządzeń i instalacji pomijane są warunki, jakie określa ich producent, odnoszące się w szczególności do sposobu korzystania, co często jest ignorowane przez użytkowników.
Dokumentacja
Warto zwrócić uwagę, jakie treści zawierają protokoły określające naprawy, przeglądy czy konserwacje oraz jakie wnioski zostały określone w kontekście oceny stanu technicznego instalacji i urządzeń oraz jakie uprawnienia mają osoby dokonujące tych czynności.
Protokoły nie są tylko bezużytecznymi papierami zawierającymi dla laika mnóstwo niezrozumiałych danych. Są to przede wszystkim (na potrzeby ochrony przeciwpożarowej) wnioski i ocena. W związku z tym należy czytać to, co zostaje nam pokazane – ważna jest konkluzja, a nie tytuł. Należy także zwrócić uwagę na terminy realizacji tych przeglądów. Określa je zasadniczo ustawa – Prawo budowlane, wskazując konieczność corocznych kontroli stanu technicznego budynku, jak również okresowej kontroli, co najmniej raz na 5 lat, której zakresem powinno być również objęte m.in. badanie instalacji elektrycznej i piorunochronnej w zakresie stanu sprawności połączeń, osprzętu, zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz uziemień instalacji i aparatów, czyli to, co interesuje kontrolerów Państwowej Straży Pożarnej.
Również przepisy przeciwpożarowe uściślają czasokresy realizacji czynności odnoszących się do usuwania zanieczyszczeń z przewodów dymowych i spalinowych w okresach ich użytkowania, potwierdzonych oczywiście stosowną dokumentacją, tj. co najmniej raz w miesiącu odnośnie do przewodów palenisk zbiorowego żywienia i usług gastronomicznych (jeżeli przepisy miejscowe nie stanowią inaczej), a w innych przypadkach co najmniej raz na kwartał dla palenisk opalanych paliwem stałym i raz na 6 miesięcy – w przypadku stosowania paliwa płynnego i gazowego.
Urządzenia grzewcze
W zimie wzrasta zapotrzebowanie na ciepło. Nie ma problemu w miejscach, gdzie działa centralne ogrzewanie, zagrożenie pojawia się tam, gdzie trzeba dogrzewać się dodatkowo samemu. Wówczas używane są przeróżne promienniki ciepła, termowentylatory, ogrzewacze gazowe oraz wszelkiego rodzaju urządzenia wykorzystujące zjawisko spalania płomieniowego lub żarzenia. Brak komfortu termicznego w miejscu pracy powoduje, że bezpieczeństwo pożarowe przegrywa w walce z zapotrzebowaniem na ciepło. Warto pamiętać, że większość z tych urządzeń lokalizowana jest w bezpośrednim sąsiedztwie materiałów palnych, są one montowane i użytkowane w sposób niezgodny z wymaganiami, a ich stan techniczny często zawodzi. Nie można zapomnieć o dokumentacji technicznej, która określa warunki bezpiecznej pracy urządzenia. Jednak zawsze należy przewidzieć, że każde elektryczne urządzenie grzejne dodatkowo obciąża instalację elektryczną, a każda pełna i pusta butla gazowa stanowi potencjalne zagrożenie. Zasadniczo nie należy umieszczać tych urządzeń:
- w pomieszczeniach i strefach zagrożonych wybuchem,
- w miejscach występowania materiałów pożarowo niebezpiecznych,
- bezpośrednio na podłożu palnym oraz w sąsiedztwie materiałów palnych, w tym elementów wystroju i wyposażenia wnętrz.
Dodatkowe istotne wymagania w zakresie stosowania urządzeń gazowych zasilanych gazem płynnym z indywidualnych butli regulują przepisy techniczno-budowlane.
WSKAZÓWKA!
Przy podejmowaniu samodzielnych działań na rzecz kontroli stanu bezpieczeństwa pożarowego pracodawca powinien wspierać się podstawowymi przepisami branżowymi w tym zakresie.
Niewątpliwie należą do nich przepisy świeżo znowelizowanego z datą wejścia w życie 30 czerwca 2010 r. rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU nr 109, poz. 719), stanowiącego kompendium podstawowej wiedzy w zakresie przygotowania obiektów pod względem organizacyjnym i porządkowym, jak również stanu wyposażenia ich w instalacje i urządzenia przeciwpożarowe oraz zasad związanych z użytkowaniem materiałów niebezpiecznych pożarowo.
Dobrym źródłem wiedzy jest również rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (DzU nr 124, poz. 1030). Nie zapominajmy też o przepisach techniczno-budowlanych, przede wszystkim rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zm.).
Bardzo ważne jest także zwrócenie szczególnej uwagi na sytuacje, które mogą spowodować pożar, jego rozprzestrzenianie się oraz utrudnienie prowadzenia akcji ratowniczo-gaśniczej lub ewakuacji. Przepisy w tym zakresie jednoznacznie zakazują czynności, które nie powinny mieć miejsca w trakcie eksploatacji obiektu.
Zmiany w przepisach
Ostatnie zmiany w prawie dotyczące przepisów przeciwpożarowych powinny być każdorazowo uwzględniane również w przypadku podejmowanych działań prewencyjnych. Można wśród nich wymienić m.in. warunki prowadzenia sprzedaży materiałów pirotechnicznych. Obecnie już wiadomo, że sprzedaż detaliczna tych materiałów nie może odbywać się w systemie stoisk samoobsługowych oraz że miejscem magazynowania tych wyrobów nie mogą być pomieszczenia niewydzielone pożarowo i nieprzeznaczone wyłącznie do tego celu. Stanowi to podstawę do egzekwowania od pracodawcy właściwej organizacji obrotu materiałami pirotechnicznymi, np. w obiektach handlowych.
Warto również zwrócić uwagę na zmianę podejścia do podstawowego dokumentu stanowiącego o zasadach organizacji ochrony przeciwpożarowej w obiektach i terenach, jakim jest instrukcja bezpieczeństwa pożarowego. Dotychczas instrukcja ta leżała na półce lub w szafie, a pracownicy zazwyczaj nie wiedzieli o jej istnieniu i funkcji, jaką pełni. Dla wielu zarządców czy użytkowników obiektów dokument ten stanowił „zło konieczne”. Nowa wersja przepisu ustala inną wagę tego opracowania.
WAŻNE!
Oprócz zakresu tematycznego (jaki powinien być zrealizowany w kontekście konkretnych warunków technicznych, organizacyjnych i budowlanych występujących w obiekcie) instrukcja bezpieczeństwa pożarowego musi zawierać obszerną część graficzną. Służy ona nie tylko pracodawcy, ale również (a w niektórych przypadkach przede wszystkim) służbom ratowniczym Państwowej Straży Pożarnej w celu ich wykorzystania na potrzeby planowania, organizacji i prowadzenia działań ratowniczych.
Nowe przepisy określają, że instrukcja powinna być dokumentem „żywym” i użytecznym, znanym każdemu pracownikowi i to nie tylko, kiedy składa podpis na oświadczeniu o zapoznaniu się z jej treścią. Treści w niej zawarte mają być bazą danych o budynku, jego parametrach technicznych, które mogą stanowić w niektórych sytuacjach jedyne źródło informacji dla prowadzących działania ratowniczo-gaśnicze.
Podsumowując, w kontroli wewnętrznej warto dostrzec ważne ogniwo w procesie ciągłego diagnozowania stanu bezpieczeństwa pożarowego zajmowanego obiektu. Warto przekonywać swojego pracodawcę o możliwościach i pozytywnych skutkach, jakie niosą wewnętrzne audyty. I nieprawdą jest, że wydatki na ochronę przeciwpożarową nie zwracają się. Wprost przeciwnie – bezpieczny budynek przyciąga ludzi, stwarza komfort pracy, a przez to wzrasta jej jakość i wydajność. Obiekt taki ma swoją wartość wymierną, szczególnie wtedy, gdy w sytuacji pożaru zastosowane, lecz na co dzień niedoceniane i niezauważane, elementy ochrony przeciwpożarowej zapewnią możliwości opuszczenia zagrożonej strefy, chroniąc życie i zdrowie ludzi, a także ograniczając straty materialne.
PODSTAWA PRAWNA
- Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (DzU z 2009 r. nr 178, poz. 1380 ze zm.),
- Ustawa z 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (DzU z 2009 r. nr 12, poz. 68 ze zm.),
- Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zm.),
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (DzU nr 109, poz. 719),
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 24 lipca 2009 r. w sprawie przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę oraz dróg pożarowych (DzU nr 124, poz. 1030).