Podstawowym celem zakładów aktywności zawodowej jest przygotowanie osób niepełnosprawnych (ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności umysłowej) do życia i pracy w otwartym środowisku. NIK zbadała działalność i finanse ZAZ-ów w latach 2006-08 (pierwsze półrocze).
Na 20 skontrolowanych ZAZ-ów, w których zatrudnionych było 718 niepełnosprawnych, ani jeden zakład nie otrzymał oceny w pełni pozytywnej, w każdym kontrolerzy znaleźli większe lub mniejsze nieprawidłowości.
Zdaniem NIK wpływ na nieprawidłowe funkcjonowanie ZAZ-ów miały m.in. luki w prawie, niespójność przepisów i brak właściwego nadzoru ze strony Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Ponadto, według NIK, nieskuteczna była kontrola Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz samorządów województw nad wykorzystaniem środków, przekazanych na finansowanie kosztów utworzenia i działania ZAZ. NIK alarmuje, że PFRON, wojewodowie i samorządy akceptują wszelkie projekty, choć nie mają pełnej wiedzy o stanie rzeczywistym.
Zdaniem kierowników zakładów główną przeszkodą w podejmowaniu pracy przez ich podopiecznych jest niechętny stosunek pracodawców do zatrudniania niepełnosprawnych. Jednak nie mają żadnych dowodów na potwierdzenie swoich tez - powtarzają jedynie obiegowe opinie. Z ustaleń kontroli wynika, że spośród 224 niepełnosprawnych, którzy sami odeszli z zakładów, aż 47 znalazło pracę u innego pracodawcy, w tym 33 na otwartym rynku pracy.
ZAZ-y miały być ogniwem pośrednim pomiędzy warsztatami terapii zajęciowej a zakładami pracy chronionej i otwartym rynkiem pracy. Tymczasem z ustaleń kontroli wynika, że tylko co trzeci pracownik ZAZ-ów uczestniczył wcześniej w warsztatach, a prawie połowa miała już staż zawodowy, z czego blisko 200 osób pracowało na otwartym rynku. Zatrudnienie w ZAZ-ach było więc dla nich krokiem w tył, a odbierało miejsca i szansę na rozwój innym niepełnosprawnym.