Zasada ryzyka pracodawcy została zapisana w art. 117 § 2 k.p., który stanowi, że pracownik nie ponosi ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, a w szczególności nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka. Podjęte przez pracownika działanie mieści się w granicach dopuszczalnego ryzyka, jeśli u jego podstaw leży chęć uzyskania korzyści na rzecz pracodawcy oraz jest uzasadnione w świetle aktualnego stanu wiedzy, a pracownik dochowa wszelkich zasad ostrożności. Ewentualna odpowiedzialność pracownika ogranicza się do naprawienia szkód wyrządzonych pracodawcy wskutek zawinionego niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Pracowniczą odpowiedzialność za szkodę określa się w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę i wyłącznie normalnych następstw działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.
Na podstawie kryterium rzeczowego dokonuje się podziału ryzyka pracodawcy na ryzyko osobowe, gospodarcze, techniczno-organizacyjne i socjalne.
Ryzyko osobowe
W odniesieniu do ryzyka osobowego najczęściej akcentuje się istnienie odpowiedzialności pracodawcy za niezawinione błędy pracownika, które mogą wywołać szkody w mieniu zakładu pracy oraz osób trzecich. Do takiego rozumienia ryzyka osobowego można dodać także niepewność co do uzyskania oczekiwanych korzyści z zatrudnienia danego pracownika.
O czym pracodawca musi informować pracowników >>
Oddziaływanie zasady ryzyka osobowego po stronie pracodawcy obrazuje art. 120 k.p., przenoszący na pracodawcę obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej osobie trzeciej przez podwładnego przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Celem tej regulacji jest ochrona osób trzecich, które mogą łatwiej uzyskać zaspokojenie roszczeń od zazwyczaj silniejszego ekonomicznie partnera niż od jego pracownika. Warunkiem przypisania odpowiedzialności pracodawcy jest ustalenie, że szkoda powstała przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Uchylenie się od obowiązku odszkodowawczego będzie miało miejsce wówczas, gdy pracownik wyrządzi szkodę „przy sposobności” wykonywania obowiązków pracowniczych (wyrok SN w składzie 7 sędziów z 19 czerwca 1975 r., V PRN 2/75, OSNC 1976/4/70). Reguły odpowiedzialności pracodawcy dotyczą winy nieumyślnej pracownika. Jeśli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, jest zobowiązany do jej naprawienia w pełnej wysokości. Ciężar udowodnienia umyślności po stronie pracownika spoczywa na pracodawcy.
Ryzyko techniczno-organizacyjne
Ryzyko techniczno-organizacyjne powstaje wskutek niewłaściwej organizacji pracy, w tym błędnej struktury organizacyjnej, niewłaściwej polityki kadrowej czy złego stanu technicznego maszyn i urządzeń wykorzystywanych w procesie pracy. Ryzyko powstania tych zjawisk ujawnia się w sytuacjach przerostu albo niedoboru zatrudnienia, a także niemożności świadczenia pracy przez pracowników.
Niemożność świadczenia pracy wywołaną przestojem opisuje art. 81 k.p. Zgodnie z nim pracodawca ponosi ujemne następstwa przestoju, jeżeli przestój ten powstał z przyczyn dotyczących pracodawcy (§ 1), w sposób niezawiniony przez pracownika (§ 2) albo z powodu warunków atmosferycznych (§ 4). W dwóch pierwszych sytuacjach pracownikowi przysługuje wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagrodzenia – 60% wynagrodzenia. Wynagrodzenie to nie może być jednak niższe od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Wynagrodzenie za czas przestoju spowodowanego warunkami atmosferycznymi przysługuje pracownikowi zatrudnionemu przy pracach uzależnionych od tych warunków, jeżeli przepisy prawa pracy tak stanowią.
Ryzyko socjalne
Ryzyko socjalne pracodawcy wiąże się z zaspokajaniem potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych pracowników i ich rodzin. Pracodawca ponosi je również w związku z usprawiedliwioną nieobecnością pracownika w pracy. Jedna z podstawowych zasad prawa pracy, wynikająca w art. 16 k.p., mówi, że pracodawca, stosownie do możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracowników. Na podstawie cytowanego przepisu nie można konstruować roszczenia przeciwko pracodawcy, nie konkretyzuje on bowiem żadnego świadczenia pracodawcy, a ponadto odwołuje się do możliwości i warunków pracodawcy. Uszczegółowienie zasad ponoszenia ryzyka socjalnego zawiera natomiast ustawa z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.). Ustawa określa zasady tworzenia przez pracodawców zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i zasady gospodarowania środkami tego funduszu, przeznaczonego na finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych, na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych oraz na tworzenie zakładowych żłobków, klubów dziecięcych, przedszkoli oraz innych form wychowania przedszkolnego.
Zalety i wady korzystania przez pracodawcę z usług podmiotów zewnętrznych >>
Ryzyko socjalne po stronie pracodawcy obrazuje także rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (DzU nr 60, poz. 281 ze zm.). Wskazuje ono sytuacje, w których pracodawca zobowiązany jest tolerować nieobecność pracownika w pracy oraz zwalniać go z obowiązku świadczenia pracy. Dopełnieniem tych obciążeń jest art. 92 k.p., nakazujący wypłatę wynagrodzenia za czas niezdolności pracownika do pracy.
Ryzyko gospodarcze
Ryzyko gospodarcze działalności ponosi w całości pracodawca. Oznacza to, że negatywne skutki zdarzeń ekonomicznych nie mogą być przerzucane na zatrudnionych. Ekwiwalentnym świadczeniem pracodawcy wobec świadczenia pracy przez pracownika jest wypłata wynagrodzenia. W tej formule zamyka się istota stosunku pracy. Negatywny wynik działalności gospodarczej nie może wpływać na wysokość wynagrodzenia. W pełni dopuszczalna jest natomiast taka prawidłowość, że ryzyko gospodarcze pracodawcy zostanie wykorzystane w celu uzupełnienia świadczeń ze stosunku pracy (np. wypłata udziału w zysku, premii za wyniki itp.).
W ramach ryzyka związanego z działalnością pracodawcy mieści się odpowiedzialność wobec osób trzecich za szkody wyrządzone przez pracownika. Jak wynika z art. 119 k.p., poniesione z tego tytułu koszty mogą być tylko częściowo zrekompensowane do wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Gdyby chodziło o pokrycie szkody wyrządzonej umyślnie, pracodawca jest uprawniony do żądania zwrotu całości wypłaconych świadczeń odszkodowawczych na podstawie art. 122 k.p.
Podstawa prawna:
- art. 16, art. 81, art. 117 § 2, art. 119, art. 120, art. 122 Kodeksu pracy,
- ustawa z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 1996 r. nr 70, poz. 335 ze zm.),
- rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (DzU nr 60, poz. 281 ze zm.)
Orzecznictwo:
- wyrok SN z 19 czerwca 1975 r., V PRN 2/75 (OSNC 1976/4/70).