Czy pracodawca może odpowiadać za mobbing na zasadach prawa cywilnego

Jeśli przewidziane w tym przepisie zadośćuczynienie za rozstrój zdrowia oraz odszkodowanie za skutki rozwiązania przez pracownika umowy o pracę z powodu mobbingu nie pozwala na pełne zrekompensowanie szkód, może on dochodzić naprawienia szkód nieobjętych art. 94³ k.p. na zasadach prawa cywilnego.

Mobbing uznawany jest za czyn niedozwolony przez prawo pracy i dlatego w pierwszej kolejności powinien być osądzany przez pryzmat tego prawa. Zakres roszczeń dochodzonych na podstawie art. 94³ k.p. jest dość ograniczony i gdyby przyjąć, że są to jedyne formy ochrony pracownika – ochrona ta byłaby w gruncie rzeczy iluzoryczna.

Metody przeciwdziałania mobbingowi >>

Analiza art. 94³ § 3 k.p. pozwala na sformułowanie wniosku, że przepis ten ogranicza uprawnienia pracownika w związku z mobbingiem do żądania wypłaty zadośćuczynienia za wywołanie rozstroju zdrowia. Zdrowie jest tymczasem tylko jednym z dóbr osobistych, które mogą zostać naruszone w wyniku mobbingu. Poza regulacją pozostają takie dobra osobiste jak: godność, cześć czy prawo do prywatności. Naruszenia tych dóbr mogą wystąpić obok rozstroju zdrowia albo pojawić się samodzielnie. W tych sytuacjach należy skorzystać z ochrony przewidzianej w art. 23–24 oraz art. 415 i nast. k.c.

Zastrzeżone na rzecz pracownika zadośćuczynienie jest formą kompensaty szkody niemajątkowej (krzywdy). Należy jednak zauważyć, że rozstrój zdrowia mobbingowanego pracownika bardzo często ma także wymiar finansowy (koszty leczenia, wizyt lekarskich itp.). Tych szkód art. 94³ § 3 k.p. nie obejmuje. Odszkodowanie może zostać przyznane dopiero po rozwiązaniu umowy o pracę przez pracownika z zachowaniem formy pisemnej i po przedstawieniu uzasadnienia (art. 94³ § 4 i 5 k.p.). Takie rozwiązanie niejako wymusza na pracowniku rozwiązanie stosunku pracy, jeśli chce on uzyskać odszkodowanie. Jeśli mobbingowany pracownik porzuci pracę, podpisze porozumienie w sprawie rozwiązania stosunku pracy albo nie podejmie żadnych kroków, może uzyskać pełne odszkodowanie obejmujące zarówno szkody majątkowe, jak i niemajątkowe – bez konieczności rozwiązywania umowy o pracę – na podstawie Kodeksu cywilnego. Z takiego rozwiązania mogą także skorzystać osoby świadczące pracę na innej podstawie niż umowa o pracę.

O prawie wystąpienia przeciwko pracodawcy z roszczeniami opartymi bezpośrednio na przepisach prawa cywilnego pozytywnie wypowiedział się Sąd Najwyższy. W uzasadnieniu wyroku z 2 października 2009 r. (II PK 105/09, niepubl.) podkreślił on, że pracownik może skorzystać z następujących roszczeń:

• o ustalenie, że ma (lub miał) miejsce mobbing jako zdarzenie prawotwórcze, powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie prześladowcy (art. 189 k.p.c.);
• o zaniechanie naruszania dóbr osobistych pracownika w związku z mobbingiem (art. 24 § 1 zd. 1 k.c.);
• o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, w szczególności przez złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 § 1 zd. 2 k.c.);
• o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych lub o zapłatę odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny (art. 24 § 1 zd. 3 i art. 448 k.c.); pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 94³ § 3 k.p. (przepis ten stanowi odpowiednik art. 445 k.c.);
• o naprawienie szkody wyrządzonej naruszeniem dóbr osobistych (art. 24 § 2 k.c. oraz art. 415 i nast. k.c.);
• o naprawienie szkody wyrządzonej rozstrojem zdrowia spowodowanego mobbingiem (art. 444 k.c.).

Z powyższymi roszczeniami wiąże się kilka zagadnień praktycznych. Pracownik, żądając zaniechania naruszeń oraz dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, może korzystać przed sądem z domniemania bezprawności działań pracodawcy. To pozwany o ochronę dóbr osobistych pracodawca ma obowiązek wykazania istnienia okoliczności wyłączających bezprawność.

Co można uznać za mobbing >>

Jeśli poza żądaniami o charakterze niemajątkowym pracownik występuje ponadto o naprawienie szkody majątkowej, zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę lub o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, musi on dowieść istnienia przesłanek odpowiedzialności deliktowej. Składają się na nie zawinione działania lub zaniechania pracodawcy, szkoda oraz normalny związek przyczynowo-skutkowy między postępowaniem pracodawcy a zaistniałą szkodą. Przedmiotowe okoliczności powinny być wykazane za pomocą odpowiednich środków dowodowych.

Dowodzenia wymaga także wysokość poniesionej szkody. Odszkodowanie za szkodę w sferze dóbr majątkowych poszkodowanego można stosunkowo łatwo wyliczyć. Gdyby jednak okazało się, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania nie jest w danym przypadku możliwe lub nader utrudnione, to sąd może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według własnej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy (art. 322 k.p.c.). Z kolei dochodzone zadośćuczynienie za krzywdę podlega uznaniu i ocenie sądu, który każdorazowo decyduje o tym, czy zostanie ono zasądzone, a jeżeli tak – to w jakiej kwocie. Sądy powinny kierować się rodzajem naruszonego dobra, intensywnością naruszenia oraz jego skutkami dla poszkodowanego, a także zachowaniem się naruszającego dobro osobiste.

Mobbing ze strony współpracowników >>

Na szczególną uwagę zasługują mieszczące się w dyspozycji art. 444 k.c. roszczenia związane z rozstrojem zdrowia poszerzające zakres ochrony ofiar mobbingu o naprawienie szkód majątkowych. Szkodami majątkowymi są konieczne i celowe wydatki związane z leczeniem i rehabilitacją, a więc m.in. zakup leków, koszty zabiegów i wizyt lekarskich, a także koszty przygotowania do innego zawodu, jeśli poszkodowany stał się inwalidą. Ich naprawienie polega na wypłacie jednorazowego odszkodowania na pokrycie wszelkich powstałych kosztów.

Wyrównaniu szkód służy także renta, która jest przyznawana m.in. w razie całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej. Renta jest zasądzana w celu naprawienia szkody przyszłej. Szkoda ta spowodowana jest wydatkami na zwiększone potrzeby oraz brakiem zarobków, których poszkodowany nie będzie w stanie osiągnąć z powodu rozstroju zdrowia. Z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe.